İhsâü'l Ulûm
Fârâbî'nin (ö. 339/950) ilimlerin tasnifine dair eseri.

Başlangıçtan beri felsefe her ilmin prensiplerini koyan, sınırlarını belirleyen tümel ve kuşatıcı bir ilim olarak kabul edildiğinden İlk ve Ortaçağ'da genellikle filozoflar, kendi sistemlerini kurarken ilimlere genel bakışta bulunmak ve ilimlerin tasnifini yapmak durumundaydı.
Fârâbî de bu geleneğe uyarak et-Tevtı'e fi'l-mantık, el-Elfâzü'l-müsta'mele fi'l-mantik, Tahsîlü's-sa'âde ve et-Tenbîh alâ sebîli's-saâde gibi eserlerinde ilimlerin birbirine oldukça yakın tasniflerinden söz etmiştir.

İhsâ'ü'l-'ulûm ise onun yalnız ilimler tasnifini konu alan eseridir.
Yazıldığı tarihten itibaren bilim ve kültür çevrelerinde büyük ilgi uyandıran, etkisi Doğu'da olduğu kadar Batı'da da yüzyıllar boyu devam eden bu eserde Fârâbî kendi yaşadığı dönemde eğitim ve araştırmaya konu olan ilimleri beş ana başlık (fasıl) altında toplayıp değerlendirmiştir.
Eserin ilk faslı dil ilmine ve buna bağlı olarak lügat, sarf, nahiv, yazı, okuma ve şiire ayrılmıştır. Bu kısımda öncelikle bütün dillerde ortak olan genel kurallar hakkında bilgi verilir ve dilin yapı taşlan mahiyetindeki tek ve birleşik lafızların önemi belirtilir.
İkinci fasıl mantıkla ilgilidir. Fârâbî mantık ilmini zorunlu kılan sebepleri, mantığın faydalarını, ilmî araştırmalarda bir yöntem olarak kullanılmasının gerekli olduğunu anlattıktan sonra mantığın konusu, bölümleri, eğitim ve öğretimdeki Önemi üzerinde durur. Ayrıca dil ile mantık arasındaki yakın ilişkiye dikkat çeker.
Üçüncü fasıl matematik ilimleri hakkındadır. Bu kapsamda aritmetik, geometri, optik, astronomi, müzik, mekanik ve kaldıraçlar söz konusu edilmiştir.
Dördüncü fasıl fizik ve metafiziğe ayrılmıştır. Filozof, fiziğin konusunu teşkil eden cisimleri önce sınaî ve tabii olmak üzere iki kısma ayırarak inceler. Aristo'nun tabiat ilimleri alanına giren sekiz eseri kendisinden sonra Yeniçağ'a kadar bu konuda başlıca örnek kabul edildiğinden Fârâbî de aynı geleneğe bağlı kalarak söz konusu sekiz kitabı tabiat ilimlerinin bölümleri olarak zikreder. Metafiziği "el-ilmü'l-ilâhî" adıyla verirken temel aldığı örnek yine Aristo'nun Metafizika'sıdır. Felsefenin bu temel disiplinini önce varlığın varlık olarak yorumunu konu alması, diğer bütün teorik ilimlerin ilkelerini vermesi ve son olarak da cisimle ilişkisi bulunmayan manevî varlıklar alanını araştıran bir ilim olması bakımından üçe ayırarak değerlendirir.
Beşinci fasılda medenî ilimlerle fıkıh ve kelâm ilimlerini bir başlık altında tanıtır. Filozofun "medenî HinY'den kastı ahlâk ve siyasettir. Fârâbî, burada fıkıh ve kelâmı da pratik ilimlerden saymakla kendisinden önce ve sonra bu konuda yazan müelliflerden farklı bir anlayış ortaya koymuştur. Zira ona göre kelâm, sadece inanç konusunda doğru ve kesin bilgi elde etmeyi değil aynı zamanda o bilgiyi hayata geçirmeyi de amaçlar. Bazı kütüphane kataloglarında müstakil bir kitap olarak yer alan bu faslı Muhsin Mehdî Kitâbü'-Mille ile birlikte yayımlamıştır.
İhsâ'ü'l-'ulûm, X. yüzyıl İslâm toplumunda eğitim ve araştırmaya konu olan İlimler hakkında derli toplu bilgi vermek, her ilmin mahiyeti, muhtevası ve faydasına dair okuyucuyu aydınlatmak amacıyla kaleme alınmış bir el kitabı niteliğini taşımaktadır.

Eserin, ayrıntıda bazı farklar bulunmakla birlikte bu konuda çalışma yapan sonraki müellifler için başlıca ilham kaynağı olduğu genellikle kabul edilmektedir. Meselâ İhvân-i Safâ'nın Resâ'il'i, Hârizmî'nin Mefâtîlıu'l-'ulûm'u, İbn Sînâ'nın Aksâmü'l-'ulûmi'l-'akliyye'si. Fahreddin er-Râzî'nin Câmitu'l-ulûm'u, İbnü'l-Ekfânî'nin İrşâdü'î-kâsıd ilâ esne'l-makaşıd' ile İbn Haldun'un Mukaddime'sindeki ilimler tasnifi. Taşköprizâde'nin Miftâhu's-saa'âde'si, Kâtib Çelebi'nin Keşfü'z-zunûn'u ve nihayet Sıddîk Hasan Han'ın Ebcedü'l-ulûm'u bunların en tanınmışlarıdır.

İhsâ'ü'l-'ulûm'un erken dönemde Latince ve İbrânîce'ye çevrildiği bilinmektedir.
Eserin üç ayrı tercümesi gerçekleştirilmiş, ilki Domİnicus Gundissalinus, ikincisi Gerard de Cremone, üçüncü tercüme de Avendauth'a mal edilerek yayımlanmıştır. Bunlardan Gundissaiinus, De Di-visione philosophiae (felsefenin taksimi) adlı eserinde ihsa'ü'l-'ulûm'dan büyük Ölçüde alıntılar yapmıştır.
Araştırmacı L. Baur, Moris de Wolf ve R Maurice Bouyges, yazdıkları makalelerle anılan eserin Latin müellifleri üzerindeki etkisini göstermişlerdir.
Farmer'a göre XII. yüzyılın sonlarına doğru Gerard'ın öğrencisi olan Morlayli Daniel bu eseri İngiltere'ye götürmüştür. İhsâ'ü'l-'uIûm'un tenkitli metnini yayımlayan Osman Emîn bu konuda yaptığı bir araştırmayı eserin baş tarafında neşretmiştir.

Eserin Latince tercümesi 1638'de Paris'te yayımlanmıştır.
Muhammed Rızâ eş-Şebîbî, Necef nüshasını esas alarak Sayda'da çıkan el-İrfân dergisinde Arapça neşrini gerçekleştirmiş daha sonra Osman Emîn yine tek nüshaya dayanarak yeni bir neşrini yapmış (Kahire 1350/1931) aynı yıllarda Gonzâlez Palencia da eserin iki ayrı Latince tercümesiyle Arapça metnini ve İspanyolca'ya yaptığı tercümeyi birlikte yayımlamıştır.
Üçü de az çok kusurlu olan bu neşirlerin ardından Osman Emîn, ilk defa eserin altı nüshasını karşılaştırmak suretiyle ilmî neşrini gerçekleştirmiş (Kahire 1949), Ahmet Ateş de bu metni esas alarak eseri İlimlerin Sayımı adıyla Türkçe'ye tercüme etmiştir (Ankara 1955).
Eilhard VViedemann Almanca'ya Sitzungsberlchleder Physikatischmedizinischen Sozietat in Erlangen, XXXIX Maurice Bouyges Fransızca'ya Fevzî M. Neccâr İngilizce'ye Manuel A. Alonso İspanyolca'ya çevirmiştir.