Zeki Velidi Togan
Ötek Medresesi, Gayri Rus Mektebi, Kazan Üniversitesi mezunu. Kasimiye (Kazan) ve Osmaniye (Ufa) medreselerinde Arap edebiyatı, Türk tarihi dersleri verdi. Çarlık Rusyasının son döneminde (1916) Ufa Müslümanlarının temsilcisi olarak Duma'ya seçildi. 17 Ekim 1917 Bolşevik İhtilali'nden sonra da o dönemin karışıklık ortamı içinde Rusya'daki Türk topluluklarına bağımsızlık kazandırma çalışmalarına katıldı.
Başkurdistan Devleti'nin başına geçerek Cumhurbaşkanı (1920) oldu. Ancak cumhurbaşkanlığı uzun sürmedi. Bolşevikler, Türk topraklarını yeniden istila ederek kurulan devletleri ortadan kaldırmaya başladı. Zeki Velidi, toplumunun başında istilâcılarla silahlı mücadeleye girişti. Mücadelesini Türkistan'da sürdürdü. Ancak bu mücadeleden, güç dengesizliği ve toplumun yeterince uyanık olmaması yüzünden, beklediği sonucu alamayınca önce Paris'e, ardından Berlin'e gitti.
Zeki Velidi, Avrupa'da iken akademik kariyeri ve bilimsel çalışmalarını ilerletme fırsatı buldu. Daha sonra Türkiye ve gelerek İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Umumi Türk Tarihi Müderrisliğine (1927) atandı. 1932'de toplanan 1. Türk Tarihi Kongresi'nde benimsenen millî anlayışla bağdaşır bulmadığı tarih tezine karşı çıktı. Bu tavrı nedeniyle görevine (1932) son verildi. Bunun üzerine Viyana’ya giderek "İbn-i Fadlan'ın seyahatnamesi" tezi ile doktorasını tamamladı. Doktorasının ardından gittiği Almanya'da Bonn ve Göttingen üniversitelerinde (1935–39) İslami ilimler okuttu. Türkiye'ye döndüğünde yeniden İstanbul Üniversitesinde görev aldı. Bu arada Turancılık doğrultusundaki görüşlerine uygun bir devlet kurmak istediği iddiasıyla hakkında soruşturma açılarak (1944–45) yargılandı. Aklanınca yeniden kürsüsündeki çalışmalarını sürdürme olanağı buldu. Bu dönemde İslâm Tetkikleri Enstitüsünü kurdu.
İlk eserini daha yirmi yaşında iken "Türk Kavimlerinde Dört Mısralı Şarkılar" adıyla yayımladı. Türkiye'de iken Türk tarihi, İslâm uygarlığı konularında verdiği çok sayıda eserle tanındı. Kazakistan'da iken kendisinden yararlandığı, Sagay Türklerinden Prof. Nikolay Katinov'un (1862–22) kitaplığını satın alarak Türkiye ye getirdi. Bu kitaplık Türkiyat Enstitüsündedir. Togan, mezun olduğu üniversitenin Tarih Coğrafya Etnografya Derneği adına Fergana ve Buhara'da tarih, edebiyat ve etnografya araştırmalarında bulundu. Bu çalışmaları sırasında Türk edebiyatının en önemli kaynaklarından biri olarak gösterilen Kaşgarlı Mahmud'un Kutadgu Bilig adlı eserinin yeni bir yazmasını bulmuştu.

ESERLERİ:

• Türk Kavimlerinde Dört Mısralı Şarkılar (1910)
• Türk ve Tatar Tarihi (1912)
• Bugünkü Türkistan ve Yakın Mazisi (1928; Bugünkü Türkili ve Yakın Tarihi adıyla, 1942)
• Moğollar Devrinde Anadolu'nun İktisadî Vaziyeti (1931)
• Türkistan Tarihi (1939)
• Biruni's Picture of the World (Birunî'nin Dünya Hakkında Tasavvuru, 1940)
• Moğollar Cengiz ve Türklük (1941)
• Umumi Türk Tarihine Giriş I (1946)
• Tarihte Usul (1950)
• Harezmce Tercümeli Mukaddemetü'l Edep (Khorezmien Glossory of the Muqadimat al - Adab, 1951)
• Hatıralar (1969)
• Türklüğün Mukadderatı Üzerine (1970)
• Kur'an ve Türkler(1971)
• Oğuz Destanı (Reşidettin Oğuznamesi'nin Tercüme ve Tahlili, 1972).