Musul

Irak'ta tarihî bir şehir.
Ortaçağ'da el-Cezîre bölgesinin doğu kısmını meydana getiren Diyarırebîa'nin bir dönemde merkezi olan Musul, Dicle nehrinin batı (sağ) kıyısında kurulmuştur. Arapça vasi (ulaşmak, kavuşmak) kökünden türetilen ve Musul'un aslı olan "kavşak" anlamındaki Mevsil adının şehre verilmesi, kurulduğu devirde çeşitli kervan yollarının veya o kesimde Dicle ile bazı kollarının birleşmesi sebebine bağlanmaktadır. Makdisî, şehrin eskiden Havlan diye tanındığını ve Araplar'ın burayı imar edip bir ordugâh-şehir haline getirdikten sonra adını Mevsil'e çevirdiklerini Yâküt el-Hamevî ise Hamza el-İsfahârıfden naklen şehrin Sâsânîler zamanındaki adının Neverdeşîr olduğunu ve buranın el-Cezîre ile İrak'ı, Dicle ile Fırat'ı ve Sincâr ile Hadîse'yi birbirine bağladığı veya Mevsil adlı bir hükümdar tarafından kurulduğu için bu adla anıldığını kaydeder. Şehrin tesis tarihi ve Eskiçağ'da mevcut olup olmadığı hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. İran kaynakları, Sâsânî hükümdarlarından II. Hüsrevveya onun bir valisi tarafından kurulduğunu ileri sürer. Ancak yaygın kanaate göre II. yüzyılda bugünkü Musul'un yerinde bir hıristiyan kolonosi mevcuttu ve burası eski Asur İmparatorluğumun başşehri olan Ninevalnın karşısında bulunuyordu.
Bu koloni daha sonra Bizanslılar'ın Asur Piskoposluğu'-setü'l-İzziyye, el-Medresetü'n-Nûriyye, Medresetü'l-câmii'n-Nûrî, el-Medresetü'l-Yûsufiyye, el-Medresetü'l-Kâhiriyye, el-Medresetü'l-Mücâhidiyye, el-Medresetü'l-Alâiyye, Dârü'l-hadîsi l-Muzafferiyye, Dârü'l-hadîsiI-Muhâciriyye, el-Medresetü'l-Muhâdriyye, Ribât-ı Seyfeddin Gâzî, Ribât-ı İbn Şehrezûrî, Ribât-ı Mücâhidî. Şehirdeki çok sayıda türbe arasında Hz. Yûnus, Nebî Circîs, İmam Yahya b. Kasım ve Ali el-Hâdî türbeleri sayılabilir.

İslâm tarihinde ilk dârülilim Ebü'I-Kâsım Ca'fer b. Muhammed b. Hamdan el-Mevsılî (ö. 323/935) tarafından Musul'da kurulmuştur Ûrtaçağ'da Musul'da Kur'an ilimlerinden tıp, matematik ve astronomiye kadar değişik ilim ve sanat dallarında temayüz eden ve Mev-sılî nisbesiyle anılan birçok âlim ve sanatkâr yetişmiştir. Bunlardan bazıları şöylece sıralanabilir: Muhaddis Abdülazîz b. Hayyân b. Câbir. hadis âlimi Ebû Ya'lâ el-Mevsılî, fakih Abdullah b. Mahmûd, fakih Abdürrahîm b. Muhammed, muhaddis Ömer b. Bedr, tarihçi Yezîd b. Muhammed el-Ezdî, Abbasîler döneminin en tanınmış musikişinas ve mugannîlerinden İbrahim el-Mevsılî ile oğlu İshak el-Mevsılî, muhaddis Ebû Bekir Sevâb b. Yezîd ve Muâfâ b. İmrân, ilk devir sofilerinden Abdullah b. Hubeyk ile Feth el-Mevsılî el-Kebîr ve es-Sagır, matematikçi ve astrolog Ali b. Ahmed el-İmrânî, göz hekimi Ammâr b. Ali, dil ve edebiyat âlimi İbn Cinnî, İbn Dân-yâl, İbn Ebû Asrûn, kıraat âlimi Muhammed Şu'le el-Mevsılî.