Yazar Adı : | İlim Dalı : Mezhepler Tarihi |
Konusu : | Dili : Türkçe |
Özelliği : | Makale Türü : Çeviri Makale |
Ekleyen : Nurgül Çepni/2010-01-22 | Güncelleyen : /0000-00-00 |
Alevilik din mi mezhep mi tarikat mı?
ALEVİLİĞİN DİNİ STATÜSÜ: DİN, MEZHEP, TARİKAT, HETERODOKSİ, ORTADOKSİ YA DA METADOKSİ
Arapça bir sözcük olan Alevi, sözlükte " Ali'ye mensup, Ali taraftarı, Ali'yi seven, sayan ve ona bağlı olan, Ali'ye ait ve Ali'nin soyundan gelen" gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Sözcüğün terim anlamına gelince, herkesin kabul edeceği ağyarını mani efradını cami bir tanımını yapmak mümkün değildir. Çünkü tarih boyunca dilciler, tarihciler, şairler, edebiyatçılar, fırka ve mezhepleri inceleyen Makâlât yazarları kavrama farklı anlamlar yüklemişlerdir. Örneğin Tasavvuf'ta tarikat silsilesi Hz. Ali kanalıyla Hz. Peygamber'e ulaşan Kadiri, Mevlevi, Bektaşi ve benzeri tarikatlara Alevi denilirken İslam Mezhepleri Tarihi'nde Alevi adı, çok genel bir anlamda, Şia ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Buna göre Alevi, Hz. Ali'nin Hz. Muhammed'den sonra devlet başkanlığına Allah ve Hz. Peygamber tarafından tayin edildiğine inanan ve imametin kıyamete kadar Fatıma'dan olan soyunda olduğunu savunan toplulukların müşterek adı olmuştur. Hatta zamanla, Hz. Ali'yi sevme va ona saygı göstermenin ötesinde onun adı veya soyu etrafındaki siyasi-dini zümreleşmelerin genel ismi olmuştur.
Erkân-ı Evliyâ'nın 28. kuralı: “ Kimseye horluk ile bakmayup 72 millete yek nazar ile baka ve herkese muhabbet göstere, bu eyu bu kem dimeye, daima edep üzere ola, beş vakte kaim ve şer-i muhkem ola, cem-i enbiya ve evliya tarıkına mürid-i pir olan kişilere bu ahkamları ve bu erkanları yerlü yerince bile ve göstere dahi amel ede, zira şeriatı kaim olmayan hakikatı dürüst olmaz." Bisâtî, Menâkıbu’l-Esrâr Behcetu’l-Ehrâr (Risâle-i Şeyh Sâfî), v. 13b-14a.
GİRİŞ
Arapça bir sözcük olan Alevi, sözlükte " Ali'ye mensup, Ali taraftarı, Ali'yi seven, sayan ve ona bağlı olan, Ali'ye ait ve Ali'nin soyundan gelen" gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Sözcüğün terim anlamına gelince, herkesin kabul edeceği ağyarını mani efradını cami bir tanımını yapmak mümkün değildir. Çünkü tarih boyunca dilciler, tarihciler, şairler, edebiyatçılar, fırka ve mezhepleri inceleyen Makâlât yazarları kavrama farklı anlamlar yüklemişlerdir. Örneğin Tasavvuf'ta tarikat silsilesi Hz. Ali kanalıyla Hz. Peygamber'e ulaşan Kadiri, Mevlevi, Bektaşi ve benzeri tarikatlara Alevi denilirken İslam Mezhepleri Tarihi'nde Alevi adı, çok genel bir anlamda, Şia ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Buna göre Alevi, Hz. Ali'nin Hz. Muhammed'den sonra devlet başkanlığına Allah ve Hz. Peygamber tarafından tayin edildiğine inanan ve imametin kıyamete kadar Fatıma'dan olan soyunda olduğunu savunan toplulukların müşterek adı olmuştur. Hatta zamanla, Hz. Ali'yi sevme va ona saygı göstermenin ötesinde onun adı veya soyu etrafındaki siyasi-dini zümreleşmelerin genel ismi olmuştur. Dolayısıyla Şia'nın Zeydiyye, İsmailiyye, Oniki İmamiyye, Nusayriyye ve diğer Şii gruplar için bu anlamda Alevi denmektedir. Bu topluluklar için kulanılan Alevilik, bulunduğu coğrafyaya, topluluğa ve siyasi ortama göre farklı algılanmıştır. Örneğin bugün İranlılar, Ali soyundan gelenlere Alevi demektedirler. Alevi ismi, Türk ve batılı araştırmacılar arasında 19. asırdan itibaren Anadolu ve Balkanlar'da yaşayan önceleri Kızılbaş, Işıklar, Abdallar, Torlaklar, Hurufiler, daha genel anlamda da Kalenderi ve Bektaşi adıyla bilinen dini-mistik topluluklar için yagın bir kullanım kazanmıştır. Biz bu makalemizde, kökleri çok eskilere giden, tarihi, ekonomik, dini, toplumsal ve siyasi olayların tesiriyle Anadolu'da ortaya çıkan, siyasi, dini ve fikri açıdan Türk Tarihi'nin son beş yüz yıllık dönemine damgasını vuran ve daha özgün adıyla başlangıçta Kızılbaş, Bektaşi ya da başka adlarla bilinen, ancak Osmanlı'nın son zamanlarında Alevi veya Alevi-Bektaşi olarak tanımlanan zümrelerin, XV. asırdan itibaren yazıya geçirilmeye başlanan dini-mistik edebiyatlarından hareketle, bir mezhep, tarikat veya tarikat benzeri sufi bir yapılanma olup olmadıkların tartışacağız. Burada Aleviliğin bir din olmadığı konusuna, malumu ilam olacağı için girmiyeceğiz. İslam kültür medeniyeti havzasında ortaya çıkan Aleviliğin, tarihsel olarak diğer dinlerden etkilendiğini ortaya koymak Aleviliği, anlamamızda faydalı olacaktır. Ancak Aleviliği bu dinlerden birine indirgemek veya birisiyle aynileştirmek bize Aleviliğin yazılı ve sözlü kaynaklarındaki tarihsel gerçeklerini inkara ve toplumsal boyutundan soyutlanmış, bütünüyle yeni, hayali Alevilikler üretmeye götürecektir.
1. Alevî İsmi'nin Türklerle ve Türk Coğrafyasıyla İlişkili Kullanımları
Şimdiye kadar Bektaşiliğe ittifakla bir tarikat denirken Aleviliğe Şii-Batıni bir mezhep olduğundan tutun din/ ibtidai din, tarikat, Köy Bektaşiliği, heterodoksi, ortodoksi, senkretik veya eklektik bir din, Sünnilik, Türkmen Sünniliği, Türk Müslümanlığı, yaşam biçimi ve hayat felsefesi olduğuna varıncaya kadar, burada tek tek tartışmamız mümkün olmayan çok farklı tanımlamalar yapıldı. İslam Mezhepleri tarihçileri arasında, Aleviliğin insicamlı bir mezhep olup olmadığı yönünde bazı fikirler ortaya atıldıysa da, Alevi-Bektaşiliğin yazılı kaynaklarından hareketle bu konu geniş bir şekilde incelemeye tabi tutulmadı. Bu sebeple, konuyla ilgili yazılan kaynaklarda önemli ölçüde kavram kargaşasının önüne geçilemedi. Çağdaş araştırmalarda, Alevi, Kızılbaş ve diğer bazı terimlerdeki kargaşanın en önemli sebeplerinden birisi, uzun bir tarihi döneme ve geniş bir coğrafyaya yayılmış siyasi, ictimai, dini ve kültürel boyutları olan son derece karmaşık bir olguyu, her meslekten insanın, hiç bir bilimsel ve ahlaki kaygı taşımaksızın bir kaç kitap veya makale okuyarak konunun uzmanı kesilip eser yazmaya kalkışmasıdır. Konuyla ilgili tutarlı ve bilimsel görüşlerin ortaya konulabilmesi ve yaşanmakta olan kavram kargaşasının önüne geçilebilmesi için, öncelikle İslam tarihinin ilk dönemlerinden itibaren yazılmış dini veya edebi metinlerde şimdiye kadar gözardı edilen Alevi isminin Türkler ve Türk coğrafyası ile ilgili olarak kimler için, nasıl ve hangi anlamlamlarda kullanıldığını ortaya koymak son derece önemlidir.
a) Yahya b. Zeyd Soyundan Gelenler
Yahya, Hz. Ali'nin torunlarından Emevilere isyan eden Zeyd'in oğludur. Alevi isminin kullanımına, tespit edebildiğim kadarıyla, Türklerle ve Türk coğrafyasıyla ilgili olarak ilk defa İbnü'n-Nedîm'in eserinde rastlanılmaktadır.[1] İbnü'n-Nedim, İshak et-Türkî adlı bir Alevi ve onun Ebu Müslim tarafından Türk bölgelerine görevlendirilmesi ile ilgili ilginç iki rivayete yer vermektedir. Birinci rivayete göre, Ebû Müslim'in öldürülmesi üzerine onun daileri ve taraftarları çeşitli bölgelere kaçtılar. Diğerleri gibi İshak da, bunlardan birisiydi ve Maveraünnehir'e kaçıp Türkler'e sığındı. Orada, aşırı Şii fırkalardan Keysaniyye'nin Muhammed el-Hanefiyye hakkındaki iddiaları gibi, Ebu Müslim'in Rey dağlarında gizlendiğini ve bir gün ortaya çıkacağı fikrini yayıyordu. Ancak rivayetin devamında, öncesiyle çelişen bir durum söz konusudur. Çünkü daha önce Ebu Müslim'in davetcisi olarak verilen İshak et-Türki'nin bu şekilde isimlendirilmesine sebep, onun Türk bölgelerine giderek Ebu Müslimi'in Peygamberliği fikirini yayması gösterilmektedir. Bu rivayet incelendiğinde İshak et-Türki'nin Ali hakkında değil Ebu Müslim hakkında bazı aşırı fikirler ileri süren birisi olduğu görülmektedir. Bizi asıl ilgilendiren İshak et-Türki'nin Alevi olduğundan bahseden ikinci rivayettir. Buna göre, "İshak Ali soyundan olup Ebû Müslim'in öldürülmesi sonrasında meydana gelen kargaşadan faydalanarak kendisini Müslimiyye'nin bir üyesi ve Ebû Müslim'in bir davetçisi olarak tanıtmıştır. Halbuki o, Yahya b. Zeyd b. Ali'nin oğlu olup Emevilerden kaçarak Türk bölgesine sığınmış birisidir."[2] Görüldüğü gibi, bu rivayete göre, İshak et-Türkî Hz. Ali taraftarı değil Ebû Müslim taraftarıdır ve onunla ilgili bazı aşırı iddialarda bulunmuştur. Tarihi kaynaklar ve Tabakat kitapları, Yahya b. Zeyd'in ve çocuklarının Türk bölgelerine sığındığına dair bilgileri[3] doğrulamakla birlikte onun İshak adında bir oğlundan bahsetmemektedirler. Türk Hakan'ları, Emevilerin bölgedeki ekonomik ve siyasi politikalarına karşı güç birliği oluşturmak için diğer bazı muhalif kimseler gibi Yahya b. Zeyd'in çocuklarını da korumuştur. Ancak İshak kimliği, mechul bir isimdir. Çünkü Zeydi Tabakat kitaplarında, Yahya'nın İshak adıyla bir oğluna rastlanmamaktadır. Diğer taraftan bazı Şecerename veya Nesepnameler'de ise, Ahmed Yesevi'nin tarikat silsilesinde Muhammed b. el-Hanefiyye'nin neslinden gelen İshak adlı birisinden bahsedilmektedir. Fakat bu durumda, mesele, burada tartışmasına girmeyeceğimiz farklı bir boyut kazanmaktadır.[4] Makalat türü eserlere gelince, Peygamberliğin Hz. Adem'den kıyamete kadar devam edeceğini ileri süren veya başka fikirleri benimseyen İshâkiyye adında birden fazla Rafızî fırkadan bahsedilmektedir, ancak bunların her birinin nispet edildiği kişi aynı İshak olmadığı gibi, hiç biri İshak et-Türki ile de ilişkilendirilmemektedir. Hatta Cografya ve Seyahatname kitaplarındaki durum daha da karmaşıktır. Ebu Dülef'in Samaniler dönemindeTürk bölgelerinde yaptığı seyahat sırasında Buğraç kabilesiyle ilgili kaydettikleri, eğer doğruysa, olayı farklı cephelere kaydırmaktadır. Çünkü Karahanlıların kastedildiği anlaşılan Buğraç kabilesinin kudretli hükümdarları, kendilerini Alevi olarak tanıtmakta ve Yahya b. Zeyd'in neslinden geldiklerini ileri sürmektedirler. Ebu Dülef'in seyahatı Satuk Buğra-han dönemine rastlamaktadır. Bu tarihlerde Karahanlılar yerleşik hayata geçmiş müslüman ve koyu bir Hanefi oldukları için Ali soyundan geldikleri şeklindeki iddia tutarsızdır. Daha ilginci ise, Buğraç'ların inançlarıyla ilgili verdiği bilgilerdir: " Bu kabile mensuplarının sakalları tıraş edilmiş olup bıyıkları bulunur. .... Onların yanında tezhipli bir mushaf vardır. Bu mushafın üzerinde Zeyd için yazılan mersiyelerden bazı beyitler bulunur. Buğraçlar bu mushafa ibâdet ederler. Onlara göre, Zeyd, Arapların hükümdarı; Ali b. Ebi Talib ise ilâhıdır. Başlarına ancak bu Alevi'nin sülâlesinden gelen birini tayin ederler. Bu kabile mensupları göğe baktıkları zaman ağızlarını açarlar, gözleri dışarı fırlar. " Arapların hükümdarı oradan iner, oraya çıkar" derler. Zeyd sülâlesinden gelen hükümdarlar, kendilerine has alamet olarak, sakallıdırlar."[5] Ayrıca Anadolu'da ve Orta Asya'da Aleviler ve Sünniler arasında Ebu Müslim Cenkleri dolayısıyla hala yaşayan Ebu Müslim Kültü'ne bakarak, günümüz Aleviliği arasında bağ kurmak ve Alevi ismini buna dayandırmak mümkün görünmemektedir. Karahanlılarla ilgili Ebu Dülef'in zikrettiği inançlar, doğruluğunu kabul etsek bile[6] Ali'den çok Zeyd ve soyuyla ilgilidir. Ne Zeydi kaynaklarda ne de XV. asırdan itibaren oluşan Kızılbaş ve Bektaşi dini edebiyatında, böyle bir inancın izlerine rastlamak mümkün değildir. Dolayısıyla bugünkü Alevi kullanımının, bununla her hangi bir tarihsel bağlantısı bulunmamaktadır.
b) Peygamber Soyundan Gelenler
Yusuf Has Hacib, eserinde Alevi ismini, daha geniş bir anlamda, Hz. Peygamber'in soyu, yani Hz. Ali'nin Hz. Fatıma'dan devam eden soyu için kullanmaktadır. O, hizmetkarlar ve Bey’in adamları dışında toplumu oluşturan tabakalardan birisinin de Peygamber nesli olduğunu söyleyerek bu kişilere nasıl davranılacağı konusunda şu öğütleri vermektedir: " Bunlardan biri Peygamberin neslidir; bunlara hurmet edersen, devlet ve saâdete kavuşursun. Bunları pek çok ve gönülden sev; onlara iyi bak ve yardımda bulun. Bunlar ehl-i beyttir, Peygamberin uruğudur; ey kardeş, sen de onları, sevgili Peygamber hakkı için, sev. ( bunlar ehl-i beyt ol habikka kardaş/habib savçı hakkı üçün sev adaş). Ağızlarından yakışıksız bir söz çıkmadıkça, onların içini-dışını ve aslını-esâsını araştırma."[7] Yusuf Has Hâcib'in burada Alevi olarak bahsettiği sınıfın Türklerle ilgili olmadığı Emevi ve Abbasi zulmünden kaçıp Türkler'e sığınan veya daha sonraları kendi istekleriyle göçüp gelen Hz. Peygamber soyuna mensup veya kendisini bu soya mensup göstermeye çalışan kişiler olduğu açıktır. Bu tarihlerde ehl-i beyt soyundan olduğunu iddia edenlere nasıl davranılacağına dair kuralların belirlenmesi ilginçtir. Bu sevgi ve saygı sadece oniki imamı değil, bütün Peygamber soyunu kapsamaktadır. Buna rağmen onları sevenlere değil, Peygamber soyundan gelenlere veya geldiğini iddia edenlere Alevi denilmektedir. Bu kullanım da, doğrudan Peygamber soyundan gelenlere has bir kullanım olup, bugünkü kullanımla ilişkilndirilmesi mümkün görünmemektedir.
c) Hz. Ali'nin Peygamberliğini İleri Sürenler
İslam tarihinde ortaya çıkan siyasi ve itikadi mezhepleri ve fırkaları ele alan Makalat, Milel-Nihal veya başka adlarla bilinen eserler incelendiğinde, politik-teolojik bir akım olarak Türklerle ilişkilendirilen ve Alevi adıyla bilinen bir fırkaya yer verilmediği görülmektedir. Sadece Türk asıllı Ebu Muti Mekhul en-Nesefî ile onun çizgisini devam ettiren İbnü'l-Cevzî ve İbn Kemal Paşa, her hangi bir coğrafyayla, şehirle ve soyla ilişkilendirmeksizin Rafıza'nın bir alt fırkası olarak Gulviyye'den bahsederler. Bu kelime, Arapça'da noktasız yazıldığında Aleviyye diye okunabilmesi ve ilk defa Türk asıllı bir yazarın eserinde geçmesi dolayısıyla bizi ilgilendirmektedir. Farklı okunabilmesinden dolayı olsa gerek Nesefi'nin eserini tahkik eden Marie Bernand, ilk geçtiği yerde Gulviyye, müstakil olarak bu fırkanın anlatıldığı yerde Aleviyye, hemen akabinde Rafıza'nın ikinci fırkası Emriyye ile ilgili bir karşılaştırmada tekrar Gulviyye olarak okumuştur.[8] Kelime iki şekilde de okunabilir, fakat diğer kaynaklarda Rafızilerin aşırılarını Gali veya Gulat adıyla ele aldıkları düşünülürse Gulviyye okunuşunu tercih etmek daha isabetli olur. Önemli olan nasıl okunduğu değil bununla kimlerin kastedildiği ve sahip olduğu fikirlerdir. Birinci hususta kaynakların verdiği bilgiler yetersiz kalmaktadır. İkinci hususa gelince Nesefi'de yer alan bilgiler kısadır ve daha sonraki kaynaklarca tekrarlanmaktadır. Bu fırkanın görüşüne gelince, Ali'nin Allah'ın Peygamberi olduğu iddiasından ibarettir. Onlara göre, Allah Peygamberliği Ali'ye vermişti, fakat Cebrail yanlışlıkla Hz. Muhammed'e getirmiştir. Bu görüşlerinden dolayı onlar, Hz. Ali'ye Allah Rahmet etsin yerine " Salla'llahu ala Ali" demektedirler.[9] Ancak bu fikri benimseyen Türk topluluklarının olduğu yönünde veya bu inançların bugünkü Aleviliğe onun bir devamı olarak geçtiği yönünde hiç bir kanıt yoktur. Diğer taraftan Nesefi döneminde Maveraünnehir'de yazılan kaynaklarda da bu konuda bilgi verilmemektedir. Mezhepler Tarihi eserlerinden ikinci bir grup ise, Cebrailin Peygamberliği Ali yerine yanlışlıkla Hz. Muhammed’e götürdüğü şeklindeki fikri Aleviyye'ye değil Şii gulat hareketlerinden Gurabiyye'ye ait gösterirler.[10] Şii Makalat geleneğinde ise, ne Gurabiyye, ne de Aleviyye'nin adı geçer. Öyle anlaşılıyor ki, sahihliği tartışmalı 73 fırka ile ilgili bir rivayetten hareketle Makalat yazarlarının fırkaların sayısına 6x12+1: 73'e tamamlamak için ürettikleri uydurma bir fırkadır. Bu durum Maveraünnehir'de bu dönemde İsmaililiğin dışında Şii anlayışın yayılma imkanı bulamadığı ve onlarda böyle bir iddianın olmadığı hesaba katılırsa daha iyi anlaşılacaktır. Nesefi'nin, çok az taraftar bulan, resmi takibata uğrayan ve daha çok Karamıta olarak bilinen İsmaililerle ilgili hiç bir bilgi vermemesi meseleyi daha da karmaşıklaştırmaktadır. Günümüz Alevi-Bektaşiliğin dini yazılı kaynaklarında da yukarıda zikredilen iddiaya raslayamamaktayız, yalnız bazı Alevilerin buna benzer iddialara sahip olduğu bilinmektedir. Böyle bir fikir, muhtemelen aşırı Şii-Batıni veya Hurufi kültürle birlikte Aleviler arasına girmiş olabilir.
d) Safevi Taraftarlığı/ Yandaşlığı
Şah İsmail, Pir Sultan Abdal, Şahiya (XVI. Yüzyıl), Azbî-Mısrî-i Niyâzî (1693) ve Kul Himmet gibi bazı şairlerin, şiir ve deyişlerinde Alevî, Alevîyem, Hüseynîyem, Hayderîyem, Ca’ferîyem, Askerîyem ve Hayberîyem şeklinde bazı kimlik tanımlayıcı ifadeler kullandıklarını görmekteyiz:a) Alevî: Kul Himmet’e ait bir deyişte şöyle geçmektedir: "Meşrebi Hüseynî ismi AlevîMuhammed Ali’ye çıkar yolları”[11] b) Alevî-Hüseynî: Pir Sultan Abdal’ın uzun bir deyişinde, her dörtlüğün son mısraında bu iki tanımlama birlikte kullanılmaktadır.Bu deyişin son mısraında şöyle denilmektedir: "Pir Sultan Abdal çağırır Hint’te Yemen’deDolaştırsam seni Sahib-zamandaİradet getirdim ikrar imandaHüseynîyim, Alevîyim ne dersin” [12] Şeyh Hatâyi ise, Hüseynîyiz nisbetini kullanmaktadır:" Gezeriz Şah deyüp meydân içindeHüseynîyiz bugün devranımızdırBiz imam kullarıyız sâdıkaneŞehidlik gazilik nişânımızdır "[13]c) Hayderî: Bu şekilde bir tanımlamaya Azbî-Mısrî-i Niyâzî’nin Düvâzde İmam deyişinde rastlamaktayız: "Hasen dînim imânım şah Huseyin’dirGulam-i der-i pâk-i Hayderîyem"[14] d) Caferî: Azbî-Mısrî-i Niyâzî’nin Düvâzde İmam deyişinde, Caferiyem de geçmektedir:"Ne varsa yerde gökte benden isteHakikat kân-i iska Ca’ferîyem"[15] XVI. Yüzyıl şairlerinden Şâhiya ise, mezhebinden İmam Cafer Sadıkeyn olarak bahsetmektedir.“Pirim kulağıma eyledi telkiŞâh-ı Velayet’e olmuşuz yakinMezhebim İmam Cafer Sadık’eynAllah dost eyvallah peyman geldim”[16] e) Askerî: Azbî-Mısrî-i Niyâzî, aynı deyişinde kedisini Askeriyem şeklinde tanımlamaktadır:"Alâyıktan elim çektim yüzüm akEzeleden bendegân-i Askerîyem” [17] f) Bakırî: Bu şekilde bir tanımlama da, yine Azbî-Mısrî-i Niyâzî tarafından kullanılmaktadır. “Dün ü gün kıblegâhımdır cemâliNazar-bâz-ı Muhammed Bâkırîyem”[18]Yukarıdaki şiir ve deyişlerde Alevi veya Aleviyem kullanımlarının günümüzde kavramlaşan Alevi deyimi ile aynı anlamda kullanılmadığı açıktır. Çünkü bu şiirlerde Safevî taraftarlığı veya Kızılbaş yerine mecazen Alevî, Hüseynî, Hayderî, Bakırî, Askerî ve Caferî tanımlaması tercih edilmiştir. Aksi taktirde bunların her birisini bir mezhep veya fırka olarak algılamak gerekir ki, bu mümkün değildir. Bunlar, sitematik teolojiye sahip topluluktan ziyade Oniki imamı bayraklaştıran siyasal bir topluluk veya onun mensubu olmak anlamındadır. Dolayısıyla XIX. asırdan itibaren kullanılan Alevi ismi, bu şairler tarafından sık sık kullanıldığı için yaygınlık kazanmamış olup çağdaş bir kavramlaştırmadır. Aleviliğin en önemli problemlerinden birisini, Osmanlı döneminde var olan Babai, Işık, Hurufi, Torlak, Kalender, Kızılbaş, Rafızi, Bektaşi ve diğer bazı sufi oluşumların tamamı için kullanılmasıdır. Aslında bunların her birisi ayrı ayrı analiz edilmelidir. Bunlardan Kızlbaş kavramını belirleyen en temel unsurlar şunlardır:
1. Hz. Ali, Ehl-i Beyt ve 12 imama aşırı sevgi besleme ve onları yüceltme[19]. Alevi-Bektaşî şairler tarafından yazılan şiirlerde, deyişlerde ve özellikle düvazlarda bunun örnekleri oldukça fazladır. Burada, cemlerde de okunan bir düvazı örnek verebiliriz:“ Çün çerağı Fahr uyandırdık Hudâ’nın aşkına Fahr-ı alem ol Muhammed Mustafa’nın aşkınaSakii kevser Aliyyel Murtaza’nın aşkınaHem Hatice Fatıma Hayrunnisa aşkınaŞah Hasan Hulki Rıza hem Şah Hüseyn-i KerbelaOl İmam-ı etkıya Zeyne’l-Abâ’nın aşkınaHem Muhammed Bakır ol kim Nesl-i pak-i MurtazaCa’ferü’s-Sadık İmam-ı rehnümanın aşkına Musa-i Kazım imam-ı serfizar-ı ehl-i HakHem Ali Musa Rıza-yı sabiranın aşkınaŞah Taki ve Ba Naki hem Hasenü’l-AskeriOl Muhammed Mehdi-i sahib livanın aşkınaPirimiz üstadımız Bektaş-ı Veli’nin aşkına Haşre dek yanan yakılan aşikanın aşkına”[20]
2. Kerbela şehitlerine bağlılık veya Muharrem Matemi[21]
3. Osmanlı Aleyhtarlığı[22]
4. Emevilere ( Mervan, Muaviye ve Yezid)[23] ve Haricilere lanet[24]Şah İsmail, bir gazelinde Yezid'e şu şekilde lanet okumaktadır:" Sâkıyâ sun bâde-i sâfı safânın aşkınaDoldurup ver gel Aliyyel-Murtezâ'nın aşkına Sad hezar lâ'net Yezîd'e çünki ol şehzâdeyeBir içim su vermedi kadir Hudâ'nın aşkına"[25] Şah İsmail, bir başka yerde Mervan ve Yezid’e birlikte lanet okumaktadır:" Tohm-i Mervân'ın Yezîd'in kökünü min âkıbetYer yüzünden kaldıram Âl-i abâ'nın aşkınaEy mevâliler bilih sâhib zamânın devridirÇalaram kılıncı ben sâhib zamânın aşkına"[26] Pir Sultan Abdal’ın bir şiirinde Yezid’e şöyle lanet okunmaktadır:“İmam-ı Cafer’den aldık icazetMusa-i Kazım’dan farzile sünnetMüminlere rahmet, Yezid’e lânetHüseyni’yim, Alevi’yim ne dersin İmam-ı Rıza’nın ben envarıyımŞah-ı Kerbelâ’da doğan Ali’yimMünkirle Yezid’in Azrail’iyim Hüseyni’yim, Alevi’yim ne dersin”[27] Şah İsmail, şiir, mani ve gazellerinde, çoğu kere Yezid ve Havarici birlikte lanetlemektedir. Bu konuda pek çok örnek verilebilir:" Feriştehler inüp gökten beşâret ehl-i irfânaHavâric'e ecel yetti Yezîd'lere belâ geldi"[28]" Hakîkat mîzanın kuran Ali'dir Bu ma'nîden Ali sırdır yakin bilHavâric gözüne sinan Ali'dir"[29] " Hüseyn-i Kerbelâ serdâr olubdurYezîd ü Şimr ile Mervân elindenÖğüş gazilere efkâr olubdurHavâric neslini koymaz cihanda"[30] " Cihangir gaziler meydâna girseHavâricler ayağa pây serdirYezîd'e zahm-i seyf ü tîğ u hancer"[31]
5. Hz. Ali ve Ehl-i Beyt dostlarına muhabbet (Tevelli)[32]
Bu konuda Şah İsmail’in şiir ve gazellerinde pek çok örnek bulunmaktadır. Bunlardan birisi şöyledir:“Tevellâ kılmışam Âl-i abâ'yaHavâric gözlerinin hanceriyemHüseynî'yem Yezîd'e lâ'netim varEzelden men düçâr-ı Hayberiyem"[33]
6. Hz. Ali ve Ehl-i Beyt'in düşmanlarından nefret ( Teberri)[34]
7. Seyh Safiye, Şah İsmail ve Erdebil tekkesine bağlılık[35]Türabî Baba bir şiirinde Şah İsmail’e olan bağlılığını şöyle dile getirmektedir: " Şah İsmail, Hacım Sultan ulumuz, Şah-ı Horasan'a çıkar yolumuz, Muhammed Ali'dir kokar gülümüz, Oniki tarikin serveriyiz biz"[36]
8. Kızıl başlık giymekKızılbaş kavramının bu anlamda kullanıldığı bazı nefesler bulunmaktadır. Bunlardan iki tanesini örnek olarak zikredebiliriz: "Eğnimize kırmızı giyeriz Halimizce her manadan anlarızİmam Ca’fer mezhebine uyarız Biz Muhammad Ali diyenlerdeniz”[37] " Yezid oğlan bize Kızılbaş demiş, Bahçede açılan gül de kırmızı. İncinme gönül ne derse desin, Kitabı derceden gül dil de kırmızı"[38]
9. Hacı Bektaş Veli'ye bağlılık
" Men günehkârem günehkâr yâ Muhammed yâ AliSeyyidî Battâl Gazî, Hacı Bektâş-ı Velî Cümlesinin sırrı sensin yâ Muhammed yâ Ali"[39] " Musahip dedikleri bir sınır taşıZiyade tatlıdır aşnanın aşıGönülden seversen Hacı Bektaşı Ziyade tatlıdır aşnanın aşı"[40] Bu anlamların dışında Alevilikle irtibatlı olan Kızılbaş kelimesini, Mezhepler Tarihi kaynaklarında zikredilen kırmızı elbise giydikleri için el-Muhammıra adıyla anılan bir gruba bağlamak da doğru değildir. Çünkü kaynaklarda bahsedilen grup, III./IX. asırda Abbasilere karşı isyan eden Taberistan'da Maziyyar ve Azerbeycan'da Babek el-Hurremi taraftarlarıdır. Kaynaklarda, her iki fırka liderinin de, İran asıllı ve Mecusi olduklarından bahsedilir. Bu sebeple bu iki grubun Türklerle bir ilişkisi yoktur. Ancak muhtemelen kızıl başlık giymeleri dolayısıyla Kızılbaş adının verilmesi ve devletin merkezi olarak Azerbeycan'ı seçmeleri sebebiyle, Muhammıra ile ilişkilendirilmiştir. Hatta bunun sonucunda bazı Mezhepler Tarihi kaynaklarında Babekiyye için zikredilen mum söndü ve benzeri hadiseler[41] aynen alınarak, karalamak amacıyla Kızılbaşlara isnad edilmiştir. Bu tamamen asılsız bir iddiadır ve iki grup arasında bir ilişki yoktur. Bu türden ithamlar, Orta Asya’daki Yesevi gruplara ve Irak’taki Ka’kailere de yapılmıştır.
2. İslam Mezhepleri TarihiUsûlü Açısından Alevilik ve Bektaşiliğin Durumu
İslam, en genel anlamda, doktriner olarak İnanç, Ahlak, İbadet ve Muamelât gibi temel bazı alanları kapsamaktadır. Buna göre, Allah'a, kitaplarına, meleklerine, resullerine ve ahiret gününe inanmak gibi inanç esaslarından; insanın ahlaklı ve erdemli olmasını sağlayan ahlak ilkelerinden; namaz, oruç, zekat, hac ve diğer ibadetlerden ve insanlarla ilişkilerin bir kısmını düzenleyen dolaylı ve dolaysız hukukî müeyyidelerden (muamelâttan) oluşur. Peygamberimize gelinceye kadar bunlardan ilk üçü, yani İnanç, İbadet'in zorunluluğu ve Ahlak, bütün peygamberlere gönderilmiştir ve dinin evrensel boyutunu temsil eder. Bu sebeple İnanç esaslarını belirleme yetkisi sadece Allah'a ait olup Kur’ân’da kesin ve açık bir şekilde belirtilmiştir. Bunlara ilave olarak kader ve Velâyet/İmâmet gibi hususlar ve mezheplerin siyasî ve itikadî fikirleri, inanç esaslarına ilave edilmeye çalışılmışsa da, bunlar inanç esaslarını değil mezhebî esasları oluşturur. Muamelât ve ibadet etme biçimleri ise, peygamberden peygambere değişmektedir ve bazı kısımları itibariyle zamansaldır. Her dinin bir Peygamberi, bir kitabı ve ibadethanesi vardır ve bunlar mezhepler üstü ortak değerlerdir. Örneğin Yahudiliğin ibadethanesi Sinagog, Hristiyanlığınki Kilise, Müslümanlarınki ise Cami'dir. İslam'ın bu yönü Hz. Peygamberle birlikte kurumsallaşmış olup mezhepler üstü ve öncesi kısmını oluşturur. Günümüzde İslam'ı araştıran doğulu ve batılı bilim adamları İslam deyince Kur'an tarafından ortaya konan doktriner yönünü ve Hz. Peygamber tarafından onunla ilgili açıklamalarını anlamaktadır. Bunlar İslam'ı diğer dinlerden ayıran ve bütün mezheplerce kabul edilen temel özelliklerdir. Bu sebeple Allah'ın varlığına ve birliğine (Ulûhiyet), Hz. Muhammed'in onun resulü olduğuna ve onun Allah'tan getirdiklerine (Nübüvvet), öldükten sonra dirilmeye ve hesaba çekilmeye (Ahiret) inanan herkes mümin, müslüman ve Kıble Ehli'dir.
Mezheb, Arapça bir kelime olup, sözlükte benimsenen görüş, farklı tutum ve davranış, takip edilen ve gidilen yol anlamlarına gelir. Terim olarak ise, İslam tarihinde sosyal, siyasî ve ekonomik sebeplerle ortaya çıkan, belli fikirler ve şahıslar etrafındaki siyasî-itikadî veya fıkhî-amelî zümreleşmeler demektir. Bu farklılaşmalar, temelde insan unsuru, dini metinler ve toplumsal yapı üçgeninde meydana gelmektedir. Bunlardan siyasî-itikadî alanla ilgili olanlarına fırka, amelî-fikhî boyutu ağır basanlara fıkıh mezhepleri, adap-erkan ve ahlakla ilgili olan kültürel-dinî oluşumlara sufi tarikatlar denilir. Başka bir tanımla mezhep, itikadî ve amelî yani inanç, ibadet ve muamelatla ilgili karşılaşılan meselelere çözümler üretmek için ortaya çıkan İslam Düşünce ekollerini ifade eder. Ancak dilimizde, gerek siyasî ve itikadî, gerekse fikhî ekollerin tümüne mezhep adı verilmektedir.İslam'ın anlaşılma biçimleri olarak kabul edilen mezheplerin ortaya çıkması, tarihsel, politik-dinî ve beşerî bir olgudur. İnsanlar farklı bakış açılarına göre bu metinlere yaklaştıklarından farklı son