Hılati, Muhammed b. Abbâd b. Melik Dâd el-Hılâtî, Ebû Abdillâh, Sadrüddîn  (ö. 652/1254)

Hanefî fakihi.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Bitlis’in bir ilçesi olan Ahlat’a (Arapça eserlerde Hılât) nisbetle Hılâtî diye anılmaktadır. Cemâleddin Mahmûd b. Ahmed el-Hasîrî’den fıkıh okudu ve Sahîh-i Müslim’i dinledi. Kureşî’nin Zebîdî, İbn Kutluboğa’nın İbnü’z-Zebîdî şeklinde kaydettiği bir âlimden de Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Her iki kaynağın da adını belirtmediği bu âlim, Hanefî ve Hanbelî tabakat kitaplarında Zebîdî veya İbnü’z’-Zebîdî diye anılan ve çeşitli şehirlerde Sahîh-i Buhârî’yi okuttuğu kaydedilen Ebû Abdullah Hüseyin b. Mübârek ez-Zebîdî (ö. 631/ 1234) olmalıdır. Her iki hocasının da Dımaşk, Halep ve Bağdat gibi ilim merkezlerinde bulunduğu göz önüne alınırsa Hılâtî’nin ilim tahsili için bu şehirlere gitmiş olduğu düşünülebilir. Kahire’de Süyûfiyye Medresesi’nde ders verdiği bilinen Hılâtî’nin talebelerinden sadece Mısır Hanefî kādılkudâtı Ahmed b. İbrâhim es-Serûcî’nin adı zikredilmektedir. Hılâtî Receb 652’de (Eylül 1254) vefat etti.

Eserleri

1. Telhîsü’l-Câmi’i’l-kebîr

Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin Hanefî mezhebinin ana kaynaklarından olan el-Câmi’u’l-kebîr’inin muhtasarıdır. İstanbul kütüphanelerinde çok sayıda yazma nüshası bulunan (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1552; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 513; Esad Efendi, nr. 584; Lâleli, nr. 841; Ayasofya, nr. 1073; Yenicami, nr. 378) eserin birçok şerhi yapılmıştır. Günümüze ulaşan önemli şerhleri arasında İbn Balaban’ın Tuhfetü’l-harîs fî şerhi’t-Telhîs, Mes‘ûd b. Muhammed el-Gucdüvânî’nin et-Tenvîr şerhu Telhîsi’l-Câmi’i’l-kebîr, Bâbertî’nin Şerhu Telhîsi’l-Câmi’i’l-kebîr adlı eserleriyle Sa‘deddin et-Teftâzânî ve Molla Fenârî’nin şerhleri zikredilebilir. Telhîs’in bir kısmı Mevkūfâtî Mehmed Efendi tarafından Türkçe’ye çevrilerek şerhedilmiştir. Bu eserin bir nüshası Tercüme-i Telhîsü’l-Câmii’l-kebîr adıyla Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Şehid Ali Paşa, nr. 719). Mevkūfâtî tercümeye yazdığı mukaddimede eserin çok muhtasar olduğunu, bu sebeple bazı yerleri anlamakta güçlük çektiğini belirtmektedir (bk. vr. 2a).

2. Maksadü’l-Müsned

Ebû Hanîfe’nin el-Müsned adlı eserinin muhtasarı olup Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bir nüshası bulunmaktadır (Hadis, nr. 440/2; bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 178-179, 475; Suppl., I, 286, 290, 655; Sezgin, I, 416, 426-427). Kaynaklarda Hılâtî’nin Ta’lîk ‘alâ Sahîhi Müslim adlı bir eserinden de söz edilmektedir.