Hayrullah Efendi ;

Şair, seyahatname ve tarih yazarıdır.
Şiirlerinde Hayri takma adını kullandı.
Hekimbaşı ve reisül-ulema Abdülhak Molla'nın oğlu, Abdülhak Hamid'in babası, özel hocalardan dersler aldı ve medrese öğrenimi gördü.
1839'da Mekteb-i Tıbbiyye-i Adliyye-i Şahaneye (Tıp Fakültesi) girdi. Tıp öğrenciliği sırasında, öğrencilerin ders takibi ile yönetmelik ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamaya yönelik bir memuriyet olan, ders nazırlığı görevini yaptı.
İkinci sınıfta iken kendisine rütbe-i sâlise nişanı (24 Mart 1840), İzmir kadılığı (Şubat 1842) ve Mekke-i Mükerreme kadılığı (Şubat 1843) payeleri verilerek Haremeyn-i Muhteremeyn rütbesine has nişanla ödüllendirildi.
Mekteb-i Tıbbiyenin muallim-i evveli (yardımcı öğretmeni) ve Viyana'dan getirilen (1839) Dr. Bernard'ın mezun ettiği ilk altı doktordan biri oldu.
"Makalât-ı Tibbiyye" adh Türkçe teziyle mezun (1844) oldu.
"Dürûrü'l-Muhât" adlı teziyle doktorasını tamamladı.
Terbiye ve Tedâvi-i Eftal (1844) yazdı.
Bir tıp sözlüğü hazırladı (1840-45).
Ders nazırlığı görevini sürdürdü, rütbe-i sânî (1845) ve bu rütbenin nişanı ile ödüllendirildi.
Babası Abdülhak Molla, Mekteb-i Tibbiyye nazırlığından azledilince (9 Ekim 1845), kendisinin de görevine son verilerek, rütbe ve nişanlan geri alındı.
Meclis-i Ziraat üyeliğine (1847) getirildi.
Bu görevde iken iki ciltlik Beyt-i Dihkanî adlı eseri çevirdi. Babası eski görevine geri alınınca, Hay-rullah Efendi de Mekteb-i Tıbbiyye’deki görevine (30 Eylül 1848) döndü.
Galatasaray'da bulunan Mekteb-i Tibbiyye yanınca (11 Ekim 1848), okulun Hasköy'deki Humbarahane Kışlasına yerleşmesinde babasının ve kendisinin önemli hizmetleri oldu.
Meclis-i Maarif-i Umûmiye üyeliğinde bulundu.
Ortaöğrenim okulları için Mesail-i Hikmet (Aralık 1848) adlı fizik kitabını yazdı.
Abdülmecid Han'dan kendisini rical (devlet adamları) sınıfına geçiren rütbe-i ûlâ sınıf-ı evvel payesi aldı.
Babası ikinci defa Rumeli Kazaskerliğine getirilip Mekteb-i Tibbiyye nazırlığını bırakınca (Temmuz 1849), Hayrullah Efendi de ders nazırlığından (sorumluluğundan) ayrıldı.
Meclis-i Maarifteki görevine ek olarak Meclis-i Nâfia üyesi oldu (1850).
Encümen-i Dânişin ikinci başkanlığında (1851) bulundu.
Meclis-i Maarif-i Umumiy-ye, Meclis-i Nâfia ve Encümen-i Da-nişteki görevlerinin yanı sıra Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyeye (29 Haziran 1852) üye seçildi.
Mekâtib-i Umûmiy-ye nazırlığına (24 Haziran 1854) getirildi.
Bu görevindeki başarılı hizmetlerinden dolayı en yüksek devlet nişanı olan Mecidî nişanının üçüncü derecesiyle ödüllendirildi (30 Nisan 1856).
Maarif-i Umûmiyye Nezareti, Nezaret Müsteşarlığına çevrilince bu kuruma müsteşar oldu (20 Nisan 1857).
Girit'e vali olarak atanan Abdurrah-man Sami Paşa'nın vekili olarak dokuz ay süreyle Maârif-ı Umûmiyye nazırlığında bulundu.
İstanbul'u on üç eğitim bölgesine ayırarak her bölgede kızlar için okullar açtırdı.
Mekteb-i Tıbbiyyenin nazırlığına (17 Mayıs 1859) getirildi.
Daha sonra bu görevinden azledildi Ö.9 Ağustos 1861).
Altıncı Dâire-i Belediyye Meclisi başkanlığına (16 Şubat 1862) getirildi.
Bu görevinden ayrıldıktan sonra (16 Şubat 1863), kaplıcalarda tedavi görmek amacıyla Avrupa'ya gitti (5 Nisan 1863).
Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyyeye ikinci defa (Temmuz 1864) üye seçildi.
Cem'iyyet-i llmiyye-i Osmaniyye (Osmanlı İlimler Cemiyeti)'de tarihî konularda konferanslar (1864) verdi.
Murahhas (danışman) sıfatıyla Tahran ortaelçiliğine (21 Ocak 1865) tayin edildi.
İran şahı Nâsırüddin Şah'ın huzuruna kabul edildi (30 Ekim 1865).
Daha sonra türbe hâline getirilen mezarı, Rey şehrinde Şah Abdülazim Türbesi yanındadır.
Kuruluşuna babasının ön ayak olduğu aylık Vekâyî-i Tıbbiye adlı Türk-çe-Fransızca derginin yöneticiliğini yaptı.
Societe Imperiale de Medetin cemiyeti tarafından kendisine, Fuad Paşa'dan sonra ilk defa Hekimbaşı Salih Efendi ile birlikte şeref üyeliği verildi.
Bu cemiyetin yayın organı olan Gazette Medicale d'Orient, Hayruiiah Efendinin Mekteb-i Tıbbiy-yedeki çalışmalarından övgüyle söz etti.
Doktor ve eczacıların itibarını ve kanunî statüsünü korumak amacıyla Societe Medicale d'Orient'ın ortaya koyduğu hukukî yaptırımlara destek verdi.
Halkın sağlık konusunda bilgilenmesi için çalışmalarda bulundu. Bu husustaki resmî kararların Gazette Medicale d'Orient sütunlarında yer almasını sağladı.
Tıp konusundaki bütün eserlerini Türkçe kaleme alan Hayrullah Efendi, tıp dilinin Türkçeleşmesine de hizmet etti.
Mesail-i Hikmet adlı eserin sonunda yabancı söz ve terimler için Türkçe karşılıklar içeren bir sözlük ekledi.

Eserleri :

İNCELEME-ARAŞTIRMA:

•Mualecata Dair El Mecmuası (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. nu. 1427),
•Müfredât-ı Tıbbiyye fi Bey ani Evzûnil-Edviyye (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY nu. 1251),
•Terbiye ve Tedâvi-i Etfâl (Millet Kütüphanesi, AE Tıp. nu. 148),
•Hıjz-ı Sıhhat (1856),
•Makûlât-ı Tıbbiyye (Ocak 1844),
•Dûrûrûl-Muhât (Nisan 1844),
•Lugat-ı Tıbbiyye (İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Deonto-loji ve Tıp Tarihî Anabilim Dalı, nu. 581),
•Bağçe-i İntizam, Mesâil-i Hik. met (Ocak 1849),
•Hezâr Esrar (1862-1868),
•Nakş-ı Hayâl (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY nu. 1265, vr. 3b-29b).

OYUN:

•Hikâye-i İbrahim Paşa ba-Ibrâhim-i Gülşenî (Türklük dergisi, nu. 8, 1939, s. 92-93).

TARİH:

•Devlet-i Aliyye-i Osmâniy-ye Tarihi (zeyller: Ali Şevki Efendi, 1853-1875).

SEYAHATNAME:

•Yolculuk Kitabı (Avrupa seyahatnamesi).

TARİM:

•Beyt-i Dihkâni (Maison Rustique'dan 2 cilt, 1848).

ÇEVİRİ:

•Kıt'a-i Afrika (Şubat 1852, Konrad Malte Brun'dan),
•Rothomago Tercümesi (D Ennery Clairville ve Al-bert Mounier'den, Türklük dergisi, 1 Mayıs 1939),
•Ordu Hıfzıssıhhası (Fransızcadan).