İbn Hacer el-Heytemî

Ebü'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Heytemî es-Sa'dî

Şafiî fakih, muhaddis ve edip.

Aslen Mısır'ın Aynişems yakınlarındaki Selmünt nahiyesinden olup atalarının daha sonra yerleştiği Garbiyye bölgesindeki Mahalletü Ebi'l-Heytem (Heyâtim) köyünde dünyaya geldi.

Doğum tarihi olarak kaynaklarda 899 (1494) ve 911 (1505-1506) yılları da verilmekle birlikte doğrusu kendi Mu'cem'indeki bir kayıttan anlaşıldığı üzere [1] 909 (1503-1504) yılıdır.

Mensup olduğu Benî Sa'd kabilesinin soyu ensara kadar uzandığı için Ensâri nisbesiyle de anılmaktadır. Büyük dedelerinden birine çok az konuşması sebebiyle "Hacer" (taş) lakabı takılmış, onun soyundan gelenler de İbn Hacer diye anılmıştır.

Küçük yaşta babasını kaybeden İbn Hacer ilk öğrenimini, babasının şeyhi olan sûfî İbn Ebü'l-Hamâil ve onun talebesi Şemseddin eş-Şinnâvi’den gördü.

Kur'an'ı ezberledikten sonra Şinnâvî'nin himayesinde önce Tanta'ya, ardından Kahire'ye giderek (924/1518) tahsiline Ahmediyye Medresesi'nde ve Ezher'de devam etti.

Zekeriyyâ el-Ensâri, Şehâbeddin Ahmed b. Ahmed er-Remlî, Ebü'l-Hasan el-Bekrl es-Sıddîki, Abdülhak b. Muhammed es-Sünbâtî, İbnü'n-Neccâr el-Fütûhî ve Re-îsületıbbâ Şehâbeddin İbnü's-Sâiğ gibi âlimlerden ders okudu.

Başta Neyevî'-nin Minhâcü't-tâbîri olmak üzere çeşitli metinleri ezberleyen İbn Hacer daha yirmi yaşında iken fetva ve ders vermek üzere hocalarından icazet aldı.

Tefsir, hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh, ferâiz, kelâm, matematik, tıp, mantık, sarf. nahiv, meânî, beyân ve tasavvuf gibi ilim dallarının çoğunda eser verecek seviyeye ulaştı.

933 (1527) ve 937'de (1531) yaptığı hac ziyaretlerinin ardından bir süre Mekke'de kaldı.

940'ta (1534) üçüncü hac ziyareti için gittiği Mekke'ye yerleşti.

Günlerini Harem-i şerifte ders ve fetva vermeye, ayrıca eser yazmaya hasretti.

"Şeyhülislâm, İmâmü'l-Haremeyn, Müfti'l-Irâkeyn" gibi lakaplarla tanındı.

Kendisine İslâm dünyasının her tarafından fetva sorulurdu.

Bazı fetvalarının tartışmalara yol açması üzerine bu meselelerle ilgili müstakil risaleler kaleme aldı; el-Fetâva'l-küb-râ'sı içinde zikredilen risaleler bunlardandır.

Zebîd Şafiî müftüsü İbn Ziyâd el-Gay-sî ile sert tartışmalara girdi.

Özellikle hac için Mekke'ye gelen birçok talebeye ders verdi.

Muhammed Tâhir Fettenî, Vecî-hüddin Abdurrahman b. Ömer el-Amû-dî, Şeyh Sadr İbn Abdülkuddûs, Abdül-kâdir el-Fâkihî, Muhammed b. Ahmed el-Fâkihîve Muhammed b. Abdülazîz ez-Zemzemî tanınmış talebelerinden bazılarıdır.

İbn Hacer 23 Receb 974 (3 Şubat 1567) tarihinde Mekke'de vefat etti ve Cennetü'l-muallâ'daki Türbetüt-Taberiy-yîn kısmına defnedildi.

Genellikle Eş'ariyye'nin itikadî görüşünü benimseyen İbn Hacer el-Heytemî Allah'ın dünyada görülebileceği, gaybın velîlerce bilineceği, kullara ait fiillerde beşeri kudretin etkili olamayacağı, kâinatın "nûr-i Muhammedi'den yaratıldığı, Hz. Peygamber'in kabrinde diri olup velîlerin kendisiyle görüşebildiği, Kur'an okumanın bedenî hastalıkları da iyileştirebileceği gibi bazı görüşleri savunmuş ve bunları zayıf veya mevzu birtakım rivayetlere dayandırmıştır. [2]

Hemen hemen bütün günahları "kebîre" olarak sayması da bunun bir sonucudur. [3]

Zayıf veya mevzu olup olmadıklarını dikkate almadan bütün rivayetleri sahih kabul etme anlayışının yaygınlaşmasına sebep olan İbn Hacer'in bu tutumunu ve tasavvufa olan teslimiyetçi bakışını, ayrıca İbn Teymiyye'yi haksız olarak eleştirmesini Nu'mân b. Mahmûd el-Âlûsî Cilâ'ü'l-'ayneyn fî muhâkemeti'l-Ahmedeyn adlı eserinde [4] tenkit etmiştir.

İbn Hacer, Hulefâ-yi Râşidîn'le ilgili genel Sünnî akîdenin savunuculuğunu yapmış, özellikle imamet meselesine dair eser ve fetvalarında Şîa'ya karşı sert bir tutum takınmıştır.

Bir yandan Hz. Ali'nin Allah ile Resulü katındaki mertebesini ve imamete liyakatini ikrar ederken öte yandan Muâviye'ye sövmenin inanç bakımından tehlikelerini vurgulayan bir eser kaleme almıştır.

Bu yüzden Şîa âlimleri tarafından küfürle ithamına kadar varan tenkitlere mâruz kalmıştır. [5]

Tasavvufa bakışı müsbet olan ve kendisi de tarikata mensup bulunan İbn Hacer Kitap ve Sünnet'e dayanmayan, fıkıh bilgisiyle beslenmeyen tasavvufun karşısında yer almıştır.

Eserleri:

A) Fıkıh

1. Tuhfetü'l-muhtâc bi-şerhi'1-Minhâc. [6] Neve-vî'nin Şafiî fıkhına dair Minhâcü't-tâlibîn adlı eserinin en önemli şerhlerinden biridir. [7]

2. el-Fetâva'1-kübra '1-hkhiyye. [8] Fıkıh konularına göre düzenlenmiş soru ve cevaplardan oluşan bir fetva mecmuasıdır. Talebelerinden Abdülkâdir el-Fâkihî tarafından İbn Hacer'in sağlığında derlendiği anlaşılan esere müellifin şu risaleleri de dahil edilmiştir: Tenvîrü'1-be-şâyir ve'l-cuyûn bi-îzâhi hükmi bey'i sâcatinmin karârı'1-hıyûn İşâbetü'l-ağrâz fî süküti'l-hıyâr bi'l-cfrâz Kurretü'l-'ayn bibe-yâni enne't-teberru lâ yübtılühü'd-deyn (müellifin daha sonra bu risalesine zeyil olarak yazdığı Keşfü't-ğayn ammen dalle can mehasîni Kurreti'l-'ayn da aynı koleksiyon içinde yayımlanmıştır Ref'u'ş-şübeh ve'r-reyb an hük-mi'1-ikrâr bi-uhuweti'z-zevceti'l-ma' rûfeü'n-neseb Sevâbiğu'l-meded fi'1-hmel bi-mefhûmi kavli'l-vâkıf men mâte min gayri veled et-Tahkik limâ yeşmülühû .lafzü'1-htîk el-İthafbi-be-yâni ahkâmi icâreti'I-evküf [9] el-Hakku'1-vâzıhu'l-mukarrer fî hükmi'l-vaşıyye bi'n-naşîbi'1-mukad-der [10] ei-İntibâh li-tahkiki ğa-vîşi mesâ'ili'l-ikrâh Tahzî-ru'ş-şikât min ekii'l-küite ve'l-köt.

3. el-Fetöva'l-hadîşiyye Kahire 1307, 1325, 1328,1329,Celâleddines-Süyûtî'nin ed-Dürerü. [11] el-Fetâva'1-kübrâ'nm zeyli gibi değerlendirilen bu eserin büyük bir kısmını akaidle ilgili yönü bulunan fetvalar teşkil etmektedir.

4. el-Minhâcü'l-kavîm. [12] Müellifin 944 (1538) yılında kaleme aldığı eser, Abdullah Bâ Fazl el-Hadramî'nin Şâfıî fık¬hına dair Muhtaşar"inin [13] şerhidir. Muhammed Mahfuz b. Abdullah et-Tirmizrnin Mev-hibetü'1-fazl ca7â Şerhi İbn Hacer calâ Muhtasarı Bâ FazI, Muhammed b. Süleyman el-Kürdrnin el-Havâşi'1-Mede-niyye ve Hüseyin b. Ali el-Uşârfnin Haşiye alâ Şerhi'î-Hadramiyye adlı eserleri el-Minhâcü '1-kavîm üzerine yazılan haşiyelerden bazılarıdır.

5. Fethu'1-ce-vâd fî şerhi'l-İrşâd. [14] İbnü'l-Mukrî el-Yemenî'nin Şafiî fıkhına dair İr-şâdü'1-ğavî adlı eserinin şerhidir.

6. el-İmdâd fî şerhi'l-İrşâd. Aynı eserin daha muhtasar bir şerhi olup önceki eserle birlikte basılmıştır.

7. Haşiye ale'l-îzâh fî menâsik [15] Nevevî'nin el-îzâh adlı eserinin hâşiyesidir.

8. İthâfü ehli'1-İs-lâm bi-huşûşiyyâü'ş-şıyâm. [16]

9. ez-Zevâcir can iktirâfi'I [17] Muhammed b. Ali el-Beyrûtî'nin Kenzü 'n-nâzır, Abdullah b. Ahmed el-Mevsılî'nin Zevâ-hirü'z-Zevâcir ve Muhammed Osman el-Huşt'un Kebâ'irü'z-zünûb (Kahire 1985) adıyla ihtisar ettiği eser Ahmed Ser-daroğlu ve Lütfî Şentürk tarafından İs¬lâm'da Helâller ve Haramlar: Büyük Günahlar başlığıyla Türkçe'ye çevrilmiştir (İstanbul 1981, 1986, 1990).

10. Keiü'r-rdâ an muharremöti'1-lehv ve's-semâc . [18]

Mûsiki, oyun ve eğlencenin bazı çeşitlerini kötüleyen bir eser olup İbn Zuğdân la¬kabıyla bilinen Ebü'l-Mevâhib Muhammed b. Ahmed b. Muhammed et-Tûnisînin (ö. 881/1476) Ferahu'1-esmâ bi-ruhaşi's-semâc adlı eserine reddiye olarak kaleme alınmıştır.

11. Derrü 'î-ğamâme fî dür-ri't-taylesân ve'1-hzebe ve'l-'imâme.

12. Telhîşü'1-İhrâ' fî ta'lîk bi'l-ibra SemhûdTnin e-Zirtfının muhtasarıdır.

13.Tathîrü'I-'aybe min denesi'î-ğay-be. [19]

B) Siyer, Biyografi, Tarih

1.el-Hayrâ-tü'I-hisân fî menâkıbi'l-İmâmi'l-A'zam Ebî Hanîfe en-Nıfmân (Kahire 1303, 1304, 1305, 1311, 1322,1326; Beyrut 1403/ 1983). Şemseddin eş-Şâmî'nin 'Uküdü'l-cümân fî menâkıbi Ebî Hanîfe en-Nu'-mân adlı kitabından faydalanılarak kale¬me alınmıştın Manastırlı İsmail Hakkı'nın aslına tam sadık kalmadan büyük bir kısmını Türkçe'ye çevirdiği eseri [20] Ahmet Ka-radut [21] ve Abdülvehhab Öztürk de [22] tercüme etmiştir.

2. el-Cevherü'1-munaz-zam (muntazam) fî ziyareti''1-kabri'l-mu'azzami'l-mükerrem (Bulak 1279; Kahire 1309, 1320. 1331). Hz. Peygam-ber'in kabrini ziyaret etmenin hüküm ve âdabına dairdir.

3. Tuhfetü'z-züvvâr ilâ kabri'n-nebiyyi'l-muhtâr. [23]

4. ed-Dürrü'l-mendûd fi'ş-şalât ve's-seîöm 'ala sahibi'l-makâmi'i-mahmûd. Ha-seneyn Muhammed Mahlûf tarafından neşredilmiştir(Kahire 1380/1961).

5. Mev-Jidü'n-nebî. [24] Eser üzerine çeşitli şerhler yazılmıştır.

6. Tuhfetü'l-ahbâr fî mevlidi'1-muhtâr (Dımaşk 1283; Tanta 1322).

7. en-N?me-tü'l-kübrâ hle'l-'âlem bi-mevîidi seyyidi benî (ueledi)Âdem (İstanbul 1308, 1977, 14O4/I984).

8. Eşrefü'l-vesâ'il ilâ /ehmi'ş-şemd. [25] Trmizînin Şemâ'iiü'n-nebî'sinin şerhi olup Şebrâ-mellisînin eser üzerine bir haşiyesi vardır.

9. Meblağa'1-ereb fî fahri'l-'Arab. Mecdî es-Seyyid İbrahim (Kahire 1987)

ve YüsriAbdülganî Abdullah (Beyrut 1410/ 1990) tarafından yayımlanmıştır.

10. İt-hâfü ihvâni'ş-şafâ bi-nübez min ahbâ-ri'l-huîeîâ Süyûtî'nin Târihu'l-hulefâ3 adlı eserinin muhtasarıdır.

11. eİ-Menâ-hilü'l-'azbe fî ıslâhı mâ vehâ mine'l-Ka'be.

12. Mu'cem (Şebet). Kendilerinden hadis dinlediği âlimlerin biyografilerini ihtiva etmektedir.

C) Hadis

1. Fethu'l-mübîn tîşerhi'i-Erba'în. [26] Neyevî'nineJ-Erba'ın adlı eserinin şerhidir.

2. el-Erba'ûn el-'adliyye. Eserde adaletle ilgili kırk hadis yer almaktadır.

3. el-İfsâh 'an etıâdîşi'n-nikâh. 130 hadis ihtiva eden bir eser olup Muhammed Şekûr İmrîr el-Meyâdînî tarafından neşredilmiştir (Amman 1406/ 1986).

4. Esânidü'l-fakih Ahmed b. Muhammed b. Hacer el-Heytemî. [27]

5. Şerhu Miş-kûti'l-meşâbîh. Tebrîzî'nin eserinin şerhidir.

6. el-İfâde limâ cö'e fi'1-maraz ve'l-ciyâde. [28]

7. el-fnâfe fîmâ câ'e fi'ş-şadaka ve'z-ziyâfe. [29]

D) Akaid-Kelâm

1. el-İ'lâm bi-kavâ-fiIi. [30] Kişinin kâfir sayılmasına yol açan sözlere dair bir eserdir.

2. eş-Şavâcikul-mufrrika. Hulefâ-yi Râşidîn'in hilâfetlerinin meşruiyetini ispat ve Şîa'nın bu konudaki görüşlerini tenkit amacıyla hazırlanan bir eser olup 950 (1544) yılında tamamlanmıştır. Esere Nûrullah et-Tüste-neş-Şovânmü'î-muhnka ve Ahmed b. Muhammed el-Murtazâ el-Bihârü'l-muğrika adıyla birer reddiye yazmışlardır. Çeşitli baskıları bulunan eser [31] Abdülvehhab Abdüllatîf (Kahire 1385/1965), Abdurrahman b. Abdullah et-Türkîve Kâmil Muhammed el-Harrât [32] tarafından yayımlanmıştır.

3. Tathîrü'l-cenân ve'1-lisân 'ani'l-hutûr ve't-tefevvüh bi-şelbi Mu-'dviyeb. EbîSüfyân. [33] Muâviyeb. Ebû Süfyân'a sövmenin akaid açısından tehlikesini açıklamak için kaleme alınmıştır.

4. el-Kavlü'i-muhta-şar fî ^alâmâti'l-Mehdî el-Muntazar. [34] Eseri Müşerref Gözcü, Beklenen Mehdi'nin Alâmetleri adıyla Türkçe'ye çevirmiştir (Manisa 1985. 1986).

E) Diğer Eserleri

1. et-Tacarruf fi'l-aşleyn ve't-taşavvuf. İbn Allan tarafından et-Telattuf fi'1-vüşûl ile't-Taar-ruf adıyla şerh edil mistir. [35]

2. Tahrîrü'1-ma-kâl fî âdâb ve ahkâm ve fevâ'id yah-tâcü ileyhâ mü'eddibü'I-etfâl. Muhammed Süheyl ed-Debs (Dımaşk-Beyrut 1407/1987) ve Mecdî es-Seyyid İbrahim (Bulak 1407/1987) tarafından neşredilmiştir.

3. el-Menhecü'1-kavîm fî mesâ'ili't-taçlîm.

4. en-Nuhabü'1-celîle fi'1-huta-bi'l-cezîle (Kahire 1290, 1310. 1324).

5. Esne'l-metâlibfîşüati'l-ekârib. [36]

6. el-Minehu'1-Mekkiyye fî şerhi'1-Hem-ziyye [37] Bûsîrî'ninei-Kaşide-fıi'1-Hemziyye'sinİn şerhidir.

7. Şerhu Kaşîdeti'l-bürde (Kahire 1307, 1322).

8. Künhü emrâd fî şerhi Bânet Sü'âd. Kâ'b b. Züheyr'in kasidesinin şerhidir. [38]

Ali el-Kârî, Risale fî beyâni'l-hacci'l-mebrûr ve tahkiki'l-hilâf beyne'1-imâm eş-Şeyh İbn Hacer el-Mekkî eş-Şâficî ve'î-Emîr Bâbişâh el-Buhârî el-Hane-fî fî enne'1-hac hel yükeffirü'î-kebâ'ire em lâ adıyla bir risale kaleme almış (Bulak 1287) Ebû Sabrın Ali b. Ahmed b. Saîd de Şemseddin er-Remlî ile İbn Hacer el-Heytemî arasındaki ihtilâfları Esmedü'l-ayneyn fî bdzi ihtilafi'ş-şeyhayn adlı eserinde derlemiştir. [39]

Bibliyografya:

İbn Hacer el-Heytemî, el-Fetâva't-kübra'l-fık-hiyye. Kahire 1357, I, 3-5; a.mlf., et-Ta'arruf fı'l-aşteyn ve't-taşauvuf, Mekke 1330, s. 109-111; a.mlf., Şerh 'ala metnVl-Hemz'tyye, Kahire 1304, s. 16-17,85, 139, 157, 158; a.mlf.. ez-Zevâcir'an iktirâfı'l-kebâ'ir, Beyrut 1408/ 1988, tür.yer.; Abdülkâdir el-Ayderûsî, en-tiûrü's-sâfır, s. 258-263; Gazzî. el-Keuâkibü's-sâ'ire, İli, 111-112; Keşfü'z-zunûn, I, 57, 60, 128, 307, 620, 735; II, 1059, 1083, 1324, 1349, 1502, 1876; Hafâcî, Reyhânetü'l-elib-bâ I, 435-436; İbnü'l-İmâd. Şezerat, VIII, 370-372; Muhibbî. Hulâşatü'l-eşer, II, 166; el-Hu-letü's-sûndûsiyye, III, 194, 196, 198; İbnü'l-Gazzî. Dîvânü'l-İslâm (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, II, 200-202; Şevkâ-nî, el-Bedrü'Hâli1,1, 109; Leknevî. el-Feuâ'idü'l-behiyye, s. 240-241; Hânsârî, Ravzâtü'l-cen-nât. I, 345-364; Serkîs. Mu'cem, 1, 81-84; Teb-rîzî, Reyhânetü 'l-edeb, VII, 471 -472; Brockel-mann. GAL, II, 508-511; SuppL, II, 527-529; Karatay, Arapça Basmalar, I, 112; A. S. Fulton -M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the Brîtish Museum, London 1959, s. 66-112; Kettânî. er-Risâletû'l-müstetrafe, s. 194; A. G. EIlis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, I, 175-176, 726;Müneccid, Mu'cem, 1, 13;Hacvî, el-Fikrü's-sâmt, 11, 352; Âyide İbrahim Nusayr, el-Kütübü'l-'Arabiyyetü'lleü nûşiret fi Mtşr beyne'âmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 59, 74,95, 112, 116, 253, 275, 308; a.mlf.. et-Kû-tübü'1'Arabiyyetü.'lletî nüştret fî Mışr beyne 'ârney 1926-1940, Kahire 1980, s. 51, 64; Ab-dülmuiz Abdülhamîd el-Cezzâr. İbn Hacer el-Heytemî, Kahire 1401/1981; Nu'mân el-Âlûsî. C(/â'ü7-cayneyn, Kahire 1278, tür.yer.; Abdül-hay el-Kettânî, Fıhrisü't-fehâris, 1, 337-340; C. Zeydan, Âdâb, III, 352-353; Abbas el-Kummî, el-Kûnâ ue'l-elkâb, Beyrut 1403/1983, I, 262-263; Muhammed el-Âbid el-Fâsî. Fİhrisû mahiû-tâti Hizâneti't-Karaviyyln, Dârülbeyzâ 1403/ 1983.1, 273, 297-298; Mustafa Hilmî, "İbn Ha¬cer el-Heysemî", Mu'cemü a'lami'l-ftkri'l-insâ-nî (nşr. ibrahim Medkûr). Kahire 1984, I, 101-102; Ömer Ferruh, Me'âlimü't-edebi'l-'Arabt n'l-'aşri'l-hadîş, Beyrut 1985,1, 402-417; Ebu'l-Hayr Abdullah Mürdâd, el-Muhtaşar min Kitabi Neşri'n-neur ve'z-zeher ft terâcimi efâdilı Mekke mine'l-karni'l^âşir ile'l-karni'r-râbi1 'aşer (nşr. Muhammed Saîd el-Âmûdî - Ahmed Ali), Cidde 1986,s. 122-124;Pertsch, Gotha.l, 14, 15, 16, 17, 47, 49, 486-487; II, 142; III, 215-216, 381-382, 389; IV, 294; Ahmet özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 201-202; Mu¬hammed Habîb el-Hîle, et-Târîh ve'l-mü'errihûn bi-Mekke,Mekke 1994, s. 216-228; C. van Aren-donk, "îbn Hacerülheytemî", İA, V/2, s. 737-738;a.mlf. ~[J. Sctıacrıt],"İbn Hadjar al-Hayta-mr, £F(!ng.), III, 778-779; M. Âsaf Fikret,"İbn Hacer-i Heytemî", DMBİ, III, 331-333.