Düstûr el-'Amel li-Islâh el-Halel (Bozuklukların Düzeltilmesinde Tutulacak Yollar) [1]

Kâtîb Çelebi'nin Hicrî 1063, yani Miladî 1652/53, yılında kaleme aldığı, Osmanlı Devleti'nin toplumsal bir çöküş tehlikesine karşı neler yapması gerektiğini konu alan bir risâledir.

Eserinde Kâtib Çelebi, İbn Haldun'un tarih felsefesi ve sosyolojik kuramlarını takip etmiştir.

İbn Haldun'un Üç durum yasası savını eserine temel olarak kullanmıştır.

Üç durum yasasına göre toplumlar da insan gibi üç devreden geçer: gençlik ve gelişme, duraklama ve çöküş yani gerileme ve yaşlanma.

Kâtib Çelebi toplumlar için bu süreci benimser, her toplum için duraklama ve çöküşün nihâi olduğunu kabullenir, bununla birlikte bu sürecin geciktirilebileceğini belirtir.

Eserinde bu sürecin geciktirilmesi ve Osmanlı toplumunun iddia ettiği sorunlu hâlini düzeltebilmesi için çeşitli yapısal değişiklikler önerir.

Toplumu birçok çağdaşı gibi dörde ayıran (çiftçiler, tüccarlar, askerler ve alimler) Kâtib Çelebi'ye göre temel sorunlardan biri asker sayısı artarken çiftçi sayısının azalmasıdır; bu sebeple önerdiği çözümlerden biri de asker sayısının azaltılması, çiftçi sayısınınsa arttırılmasıdır.

Eserde ortaya atılan fikî yapının sentetik bir kuram oluşturması ve kuramı var olan toplumsal durumun analizinde ve olası çözüm yollarının bulunmasında kullanmaya çalışması, eseri ve Kâtib Çelebi'yi öne çıkaran iki unsurdur[2].

Dipnotlar

1 Kâtip Çelebi, "Bozuklukların Düzeltilmesinde Tutulacak Yollar", hazırlayan: Ali Can, Ankara, 1982, s.18-34

2 Remzi Demir, "Philosophia Ottomanica, Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Türk Felsefesi: Eski İle Yeni Felsefe Arasında", cilt 2, s27