el-Muvatta’

İmam Mâlik’in (ö. 179/795) sahih rivayetleri derlediği eseri.

Müellif, Medineli bazı âlimlerin hadis kitabından çok fıkıh kitabına benzeyen “el-Muvatta’” adlı çalışmalarını gördükten sonra Hz. Peygamber’in hadisleriyle birlikte Medine halkının uygulamasını (amel-i ehl-i Medîne) yansıtan sahâbe görüşlerini ve tâbiînin fetvalarını da toplamak üzere bu eseri kaleme almış ve ona el-Muvatta’ (gözden geçirilip ayıklanan, kolayca anlaşılan, üzerinde fikir birliği edilen kitap) adını vermiştir. Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un -ve daha sonra Mehdî-Billâh ile Hârûnürreşîd’in- eserin nüshalarını çoğaltıp ülkenin her yanına göndermek ve hukukî uygulamalarda esas alınmasını sağlamak istediğini söylemesi üzerine İmam Mâlik’in bunu doğru bulmadığı, İslâm toplumlarına dağılmış olan sahâbenin Resûl-i Ekrem’den öğrendikleri farklı uygulamaları rivayet ettiklerini ve oralarda bunların esas alındığını belirterek halifeyi bu düşüncesinden vazgeçirdiği bilinmektedir. Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un teklifiyle telifine başlanıp 159’da (776) tamamlanan, kitab ve bab tertibinde tasnif edilen ilk eser olduğu belirtilen el-Muvatta’ın önceleri 10.000 (veya 4000) hadis ihtiva ettiği, İmam Mâlik’in eserini her yıl yeniden ele alıp ihtisar ederek bugünkü hale getirdiği (Kadî İyâz, I, 193) ve bu çalışmaların kırk yıl sürdüğü zikredilmiştir. el-Muvatta’da yer alan rivayetler arasında tertip ve rivayet sayısı bakımından görülen farklar, o dönemde bu nevi metinlerin harfiyen istinsah edilmiş şekillerine az kıymet verilmesi ve bunları nakil işini üzerine alanların büyük bir serbestlikle hareket etmesi (İA, VII, 254) yüzünden değil bizzat musannifinin esere sürekli müdahalesi sebebiyle meydana gel-miştir.

Güvenilir râvilerden sahih hadisler alındığı için el-Muvatta’ı sahih kitaplar arasında sayanlar bulunduğu gibi onda mürsel, münkatı‘ ve belâğ türünden rivayetlerin yer aldığını belirtenler de vardır. İmam Mâlik ile onun görüşlerini benimseyenlere göre el-Muvatta’daki bütün hadisler sahihtir. Ma‘mer b. Râşid, İbn Ebû Zi’b, Süfyân es-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne gibi hadis âlimleri, eserdeki mürsel ve münkatı‘ rivayetlerin başka tariklerle muttasıl olarak geldiğini ortaya koymak üzere yine el-Muvatta’ adıyla eserler tasnif etmişlerdir. Mâlikî mezhebine mensup âlimler el-Muvatta’a ilk sırada yer vermekle beraber onun Sahîhayn’den sonra geldiğini kabul etmişlerdir. Hadis kitaplarını beş kısma ayıran İbn Hazm’ın el-Muvatta’a beşinci sırada yer vermesini isabetli bulmayan Zehebî, Sahîhayn’den hemen sonra gelen eserin Ebû Dâvûd ve Nesâî’nin es-Sünen’leriyle birlikte zikredilmesi gerektiğini söylemiştir (A’lâmü’n-nübelâ’, XVIII, 203). İbn Abdülber en-Nemerî de el-Muvatta’daki mürsel, münkatı‘ ve mu‘dal hadislerin muttasıl senedleri bulunduğunu et-Temhîd’de göstermiş, orada “belaganî” ve “‘ani’s-sika” diye rivayet edilen altmış bir hadisten sadece dördünün senedlerini bulamamış, İbnü’s-Salâh ise onların da muttasıl olduğunu Risâle fî vasli’l-belâġati’l-erba’a fi’l-Muvatta’da ortaya koymuştur. Henüz Sahîhayn’in tasnif edilmediği bir dönemde İmam Şâfiî’nin, yeryüzünde Allah’ın kitabından sonra en sahih kitabın el-Muvatta’ olduğunu söylemesi de bu görüşü desteklemektedir. Kütüb-i Sitte gibi hadis kitaplarının tasnifinde de bu eserin metodundan faydalanılmış, diğer taraftan Kütüb-i Sitte’nin altıncı kitabı sayılan İbn Mâce’nin es-Sünen’i yerine Kuzey Afrikalı âlimler el-Muvatta’ı kabul etmiştir.

Altmış bir kitaptan meydana gelen el-Muvatta’da Ebû Bekir el-Ebherî’ye göre 600’ü müsned, 222’si mürsel, 613’ü mevkuf ve 285’i maktû olmak üzere toplam 1720 rivayet bulunmaktadır (Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkanî, I, 7). Daha çok ahkâm hadislerini toplayan el-Muvatta’ı, İmam Mâlik’in fetva ve ictihadlarına yer verdiği, ayrıca diğer hadis kitaplarına benzemediği gerekçesiyle Ignaz Goldziher ve Carl Brockelmann’ın ileri sürdüğü gibi bir fıkıh kitabı saymak doğru değildir. Ahmed b. Hanbel ve İshak b. Râhûye el-Muvatta’ın en sahih senedlerinin Zührî - Sâlim - İbn Ömer tarikiyle rivayet edilenler olduğunu söylemiş, Buhârî ise Mâlik - Nâfi‘ - İbn Ömer tarikiyle gelen rivayetlerin hepsinden güvenilir kabul edildiğini belirterek bu isnada “silsiletü’z-zeheb” adını vermiştir. İslâm dünyasında büyük itibar gören eser Mâlikî mezhebinin çoğunlukla benimsendiği Kuzey Afrika’da ve Endülüs’te daha çok yayılmış, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin belirttiğine göre bu ülkelerdeki medreselerde ilk ezberletilen kitap olmuştur (DİA, XXII, 485).

Rivayetleri

el-Muvatta’ı İmam Mâlik’ten Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî ve İmam Şâfiî gibi fakihlerin, Yahyâ b. Saîd el-Kattân ve Abdurrahman b. Mehdî gibi muhaddislerin, Hârûnürreşîd ile iki oğlu Emîn ve Me’mûn gibi halife ve emîrlerin de aralarında bulunduğu 1000’den fazla kişi rivayet etmiş, bilindiği kadarıyla bunlardan sekizi günümüze kadar gelmiştir. 1. İbn Ziyâd el-Absî rivayeti. İmam Mâlik’in görüşlerine daha çok yer veren bu rivayet muhtemelen el-Muvatta’ın ilk rivayeti olup günümüze ulaşan bir parçasını Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer Muvatta’ü’l-İmâm Mâlik: Kıt’a minhü bi-rivâyeti İbn Ziyâd adıyla yayımlamıştır (Tunus 1398/1978; Beyrut 1401/1980, 1402/1981, 1403/1982, 1404/1984). 2. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayeti. Muvatta’ü’l-İmâm Muhammed diye anılan bu rivayet Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî nüshasından sonra en çok itibar gören rivayet olmuştur (Lahor 1211-1213; Ludhiana 1291-1292; Kazan 1909; nşr. Abdüvehhâb Abdüllatîf, Kahire 1382/1962, 1399/1979; aynı nâşir, ts., el-Mektebetü’l-ilmiyye; Leknev 1297 [Abdülhay el-Leknevî’nin et-Ta’lîku’l-mümecced ‘alâ Muvatta’i Muhammed’i ve hâmişinde Ali el-Karî’nin Şerhu’l-Muvatta’ı ile birlikte]; nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, Dımaşk 1412/1991 [Leknevî’nin et-Ta’lîku’l-mümecced’i ile birlikte]). 3. İbnü’l-Kasım rivayeti. İbnü’l-Kasım’ın nüshası, el-Muvatta’ı bu nüshaya dayanarak el-Mülaħħas limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-hadîsi’l-müsned (Muvatta’ü’l-İmâm Mâlik b. Enes, rivâyetü İbni’l-Kasım ve tel-ħîsü’l-Kabisî) (nşr. Muhammed b. Alevî el-Mâlikî, Cidde 1405/1985, 1408/1988) adıyla ihtisar eden Ebü’l-Hasan el-Kabisî’nin eseriyle birlikte günümüze ulaşmıştır. 4. İbn Vehb rivayeti. el-Muvatta’ü’l-kebîr adıyla İbn Vehb’e nisbet edilen ve Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî rivayetine çok yakın olan eser İbn Vehb’in İmam Mâlik’ten rivayet ettiği nüsha olmalıdır. 5. Ka‘nebî rivayeti. el-Muvatta’ın rivayetleri arasında en çok hadis ihtiva edenidir (nşr. Abdülhafîz Mansûr, Tunus 1396; Küveyt 1392/1972; nşr. Abdülmecîd Türkî, Beyrut 1994, 1999, Süveyd b. Saîd el-Hadesânî rivayetiyle birlikte). 6. Yahyâ b. Abdullah b. Bükeyr el-Mahzûmî el-Kureşî rivayeti. İbn Tûmert el-Muvatta’ı bu rivayete dayanarak ihtisar ettiği için el-Muvatta’ü’l-İmâm el-Mehdî (nşr. Ignaz Goldziher, Cezayir 1905) diye de anılmaktadır (Aligarh 1907). 7. Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî rivayeti. el-Muvatta’ın Mağrib’de, Endülüs’te ve bütün İslâm dünyasındaki en yaygın rivayeti ve üzerine en çok şerh yazılanıdır (Dehli 1216, 1293, 1307, 1320, 1323; Kahire 1280, 1339, 1343, 1348 [Tenvîrü’l-havâlik ile]; I-II, 1359, 1370; Tunus 1280; Leknev 1297; Lahor 1307/1889, 1317; Fas 1310, 1318; Kazan 1310, 1328; Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]; nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī, I-II, Kahire 1370-1371/1951; nşr. Ahmed Râtib Armûş, I-II, Beyrut 1390, 1404; nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-II, Beyrut 1997). 8. Süveyd b. Saîd el-Hadesânî rivayeti (nşr. Abdülmecîd Türkî, Beyrut 1994-1995). 9. Ebû Mus‘ab rivayeti (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - Mahmûd Muhammed Halîl, I-II, Beyrut 1412/1992). Ebû Mus‘ab, el-Muvatta’ın en son râvilerinden biri olduğu için onun rivayetinde diğerlerinin çoğunda bulunmayan 100 kadar hadisin yer aldığı belirtilmiştir (DİA, X, 194).

Şerhleri

el-Muvatta’ şârihlerinden Pîrîzâde İbrâhim, Ali el-Karî, Kemâhî, Abdülhay el-Leknevî ve İbn Âşûr, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayetini esas almışlar, diğer şârihler ise Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî rivayetine dayanmışlardır. Ahmed b. Nasr ed-Dâvûdî’nin el-Muvatta’ı muhtasar bir şekilde şerhettiği en-Nâmî fî şerhi’l-Muvatta’ (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 175), İbn Abdülber en-Nemerî’nin eserdeki merfû hadisleri otuz yıldan fazla bir sürede şerhettiği (a.g.e., XIX, 269-270) et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-me’ânî ve’l-esânîd (nşr. Saîd Ahmed A‘râb v.dğr., I-XXVI, Tıtvân-Muhammediye 1387-1412/1967-1992), yine İbn Abdülberr’in et-Temhîd’e kısa bir giriş mahiyetindeki et-Tekassî li-hadîsi’l-Muvatta’ ve şüyûħi’l-İmâm Mâlik (Tecrîdü’t-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-me’ânî ve’l-esânîd) (Kahire 1350/1931; Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]), et-Temhîd’in devamı niteliğinde olup el-Muvatta’daki mevkuf ve maktû hadisleri şerhettiği el-İstiźkârü’l-Câmi’ li-meźâhibi fukahâ’i’l-emsâr ve ‘ulemâ’i’l-aktâr fî mâ tezammenehü’l-Muvatta’ min me’âni’r-re’y ve’l-âsâr (Kahire 1971-1973; nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, I-XXX, son iki cildi fihrist, Kahire 1414/1993), Ebü’l-Velîd el-Bâcî’nin el-İstîfâ’ adlı kendi geniş şerhini özetleyerek meydana getirdiği el-Münteka (I-VII, Kahire 1331-1332; Beyrut 1403), Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin el-Münteka’nın hadis ilimleri açısından yetersiz gördüğü yanlarını tamamlamak üzere kaleme aldığı Kitâbü’l-Kabes fî şerhi Muvatta’i Mâlik b. Enes (nşr. Muhammed Abdullah Vüld-Kerîm, I-III, Beyrut 1992. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin Kitâbü’l-Mesâlik fî şerhi Muvatta’i Mâlik’i neşre hazırlanmaktadır [Hasan Zeyn el-Filâlî, sy. 2 [1413/1993], s. 373]), Süyûtî’nin Tenvîrü’l-havâlik (Kahire 1343, 1348, 1353, 1356; I-III, Beyrut 1408), Ali el-Karî’nin Şerhu’l-Muvatta’ (Leknev 1297), Pîrîzâde İbrâhim’in Şerhu’l-Muvatta’ (el-Fethu’r-rahmânî) (Konya Yusuf Ağa Ktp., nr. 173 Hadis), Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkanî’nin Şerhu’l-Muvatta’ (I-IV, Kahire 1279-1280, 1310, 1320, 1325, 1355, 1399; nşr. İbrâhim Atve İvaz, I-V, Kahire 1381-1382/1961-1962; I-IV, Beyrut 1407/1987, 1990), Osman b. Ya‘kūb el-İslâmbolî el-Kemahî’nin el-Müheyye’ fî keşfi esrâri’l-Muvatta’ (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 260; Râgıb Paşa Ktp., nr. 327), Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin el-Müsevvâ şerhu (min ehâdîsi)’l-Muvatta’ (Delhi 1876; I-II, Beyrut 1403/1983), aynı müellifin Farsça olarak kaleme aldığı el-Musaffâ min ehâdîsi (fî şerhi)’l-Muvatta’ (Delhi 1293/1876), Abdülhay el-Leknevî’nin et-Ta’lîku’l-mümecced ‘alâ Muvatta’i Muhammed (Hind 1292; nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, I-III, Dımaşk 1412/1991), Muhammed Tâhir İbn Âşûr’un Keşfü’l-muġattâ fi’l-me’ânî ve’l-elfâzı’l-vâkı’ati fi’l-Muvatta’ (Cezayir 1972, 1975; Tunus 1396/1976) ve Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî’nin Evcezü’l-mesâlik ilâ Muvatta’i Mâlik (I-XV, Kahire-Beyrut 1393-1394; Beyrut 1410/1989) adlı şerhleri burada anılabilir. Eserin Tefsîrü’l-Muvatta’ adıyla yapılan şerhlerinin çoğu günümüze ulaşmamakla beraber III-V. (IX-XI.) yüzyıllarda aynı adla kaleme alınanların bir kısmı zamanımıza intikal etmiştir (a.g.e., sy. 2 [1413/1993], s. 373-374, 378).

Diğer Çalışmalar

Eser üzerinde yapılan çeşitli çalışmalar arasında İbnü’l-Hazzâ’nın seksen cüz olduğu söylenen Kitâbü’l-İstinbât li-me’âni’s-sünen ve’l-ahkâm min ehâdîsi’l-Muvatta’ (DİA, XXI, 81), İbn Tûmert’in el-Muvatta’ın Yahyâ b. Abdullah b. Bükeyr el-Mahzûmî rivayetini esas aldığı Muhâźźi’l-Muvatta’ (nşr. Ignaz Goldziher, Cezayir 1905; Muvatta’ü’l-İmâm el-Mehdî adıyla), Ebû Hâmid el-Beyyânî’nin Telħîsu ehâdîsi’l-Muvatta’ (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 529), İbn Halfûn’un Telħîsu ehâdîsi’l-Muvatta’ adlı muhtasarları, Dârekutnî’nin Ehâdîsü’l-Muvatta’ ve’t-tifâku’r-ruvât ‘an Mâlik ve’ħtilâfühüm ziyâdeten ve naksan (nşr. İzzet Attâr el-Hüseynî, Kahire 1365/1946, M. Zâhid Kevserî’nin mukaddimesiyle birlikte), İbn Abdülber en-Nemerî’nin İmam Mâlik’in on yedi hocasından nakledildiği halde el-Muvatta’ın Yahyâ b. Yahyâ nüshasında yer almayan altmış dört rivayetini derlediği ez-Ziyâdât elletî lem teka’ fi’l-Muvatta’ ‘inde Yahyâ b. Yahyâ ve ravâhâ ġayruhû fi’l-Muvatta’ adlı risâlesi (et-Tekassî’nin sonunda basılmıştır [yk. bk.]), Ahmed b. İmrân b. Selâme el-Ahfeş’in Tefsîrü Ġarîbi’l-Muvatta’ (Sezgin, I, 460), Kadî İyâz’ın, Sahîhayn ile el-Muvatta’daki garîb kelimeleri açıklamak ve bu eserlerdeki hadislerin sened ve metinlerinde meydana gelen tashif ve tahrifleri, i‘rab hatalarını, takdim ve te’hirleri göstermek ve hatalı yazılan kelimeleri tashih etmek maksadıyla yazdığı Meşâriku’l-envâr ‘alâ sıhâhi’l-âsâr (I-II, Fas 1328; I-II, Tunus 1333; I-II, Kahire 1332-1333; nşr. Ahmed Yeken el-Bel‘amşî, I-II, Rabat 1403/1982), Muhammed b. Musallî’nin Levâmi’u’l-envâr fî nazmi ġarîbi’l-Muvatta’ ve Müslim (İÜ Ktp., AY, nr. 3130), el-Muvatta’ın ricâli hakkında İbnü’l-Hazzâ’nın et-Ta’rîf bi-men źükire fî Muvatta’i Mâlik b. Enes mine’r-ricâl ve’n-nisâ’ (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 118, 179, 993), Ebû Ali Ömer b. Ali b. Yûsuf el-Vüryağlî el-Osmânî er-Rîfî’nin Tertîbü’l-mesâlik li-ruvâti Muvatta’i Mâlik (Mağrib’deki çeşitli nüshaları için bk. Hasan Zeyn el-Filâlî, sy. 2 [1413/1993], s. 373; Sezgin, I, 462), İbn Nâsırüddin’in İthâfü’s-sâlik bi-ruvâti’l-Muvatta’ ‘an Mâlik (DİA, XX, 226), Süyûtî’nin İs’âfü’l-mübetta’ bi-ricâli’l-Muvatta’ (Dehli 1323/1905, el-Muvatta’ ile birlikte, s. 277-326; Haydarâbâd 1320; Kahire 1356/1937; Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye], el-Muvatta’ ile birlikte, s. 549-614; nşr. Saîd el-Lehhâm, Beyrut 1408, el-Muvatta’ ile birlikte; Mağrib 1412/1992, el-Muvatta’ ile birlikte, s. 877-962), Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî’nin el-Muvatta’ın râvilerini de incelediği et-Teźkire bi-ma’rifeti ricâli’l-kütübi’l-’aşere (a.g.e., XIX, 23), İbn Hacer el-Askalânî’nin aynı tarzda kaleme aldığı Ta’cîlü’l-menfa’a bi-zevâ’idi ricâli’l-e’immeti’l-erba’a (a.g.e., XIX, 524) adlı eserleri burada zikredilebilir. Ricâlü’l-Muvatta’ ismiyle yapılan çalışmaların pek çoğu günümüze ulaşmamıştır (Hasan Zeyn el-Filâlî, sy. 2 [1413/1993], s. 379). el-Muvatta’ hadislerinin etrâfı hakkında Ebü’l-Abbas Ahmed b. Tâhir b. Ali’nin el-Îmâ’ ilâ etrâfi ehâdîsi’l-İmâm Mâlik adlı müstakil eserinden başka (Köprülü Ktp., nr. 253) İbn Hacer el-Askalânî İthâfü’l-mehere bi-etrâfi’l-’aşere’de (DİA, XIX, 520), Abdülganî en-Nablusî Zeħâ’irü’l-mevârîs fi’d-delâleti ‘alâ mevâzı’i’l-hadîs’te (I-IV, nşr. Mahmûd Rebî‘, Kahire 1352/1934) el-Muvatta’ın etrâfına yer vermiştir. el-Muvatta’daki müsned rivayetler üzerinde genellikle Müsnedü’l-Muvatta’, Müsnedü hadîsi (ehâdîsi) Mâlik gibi adlarla III. (IX.) yüzyıldan itibaren Nesâî, Muhammed b. İshak es-Serrâc, İbn Müferric, İbn Şâhin, İbn Abdülber en-Nemerî, İbn Halfûn gibi âlimler tarafından birçok çalışma yapılmıştır (Hasan Zeyn el-Filâlî, sy. 2 [1413/1993], s. 382-383). Ebü’l-Kasım İbn Asâkir’in Keşfü’l-muġattâ fî fazli’l-Muvatta’ (nşr. İzzet Attâr Hüseynî, Kahire 1373/1954; nşr. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Beyrut-Dımaşk 1413/1992; nşr. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amravî, Beyrut 1415/1995), Alâî’nin Buġyetü’l-mültemes fî sübâ’iyyâti hadîsi’l-İmâm Mâlik b. Enes (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Beyrut 1405/1985), İbn Hacer el-Askalânî’nin Sünâ’iyyâtü’l-Muvatta’ (İbn Hacer, I, 434; eserde İmam Mâlik’in iki râvi ile Hz. Peygamber’e veya sahâbeye ulaştığı 122 merfû ve mevkuf rivayet bir araya getirilmiştir), yine İbn Hacer’in el-Muvatta’ nüshaları arasındaki farkları müsned tertibinde ele aldığı Ziyâdâtü ba’zi’l-muvatta’ât ‘alâ ba’z (Ezher Ktp., Mecmua, nr. 109, vr. 107-122), Muhammed b. Ali es-Senûsî el-İdrîsî’nin Mukaddimetü Muvatta’i’l-İmâm Mâlik (Kahire 1374; Beyrut 1388, müellifin Îkazu’l-vesnân’ı ile birlikte) adlı eserleri anılabilir. Yakın zamanlarda Muhammed Habîbullah Şinkītî Delîlü’s-sâlik ilâ Muvatta’i Mâlik adıyla bir manzume kaleme almış (Kahire 1340) ve bunu İdâ’etü’l-hâlik min elfâzı Delîli’s-sâlik ilâ Muvatta’i’l-İmâm Mâlik ismiyle şerhetmiştir (Kahire 1354). Ali Abdüllatîf et-Ta’rîf bi-Kitâbi’l-Muvatta’ı (Kahire 1382), Süleyman Sâdık el-Bîre el-Muvatta’ ve menhecü’l-İmâm Mâlik el-fıkhî fîhi adlı yüksek lisans çalışmasını (1394, Câmiatü’l-İskenderiyye külliyyetü’l-âdâb kısmü’l-lugati’l-Arabiyye), Muhammed Alevî b. Abbas el-Mâlikî el-Hasenî Fazlü’l-Muvatta’ ve ‘inâyetü’l-ümmeti’l-İslâmiyye bih adlı eserini (Kahire 1398), Nezîr Hamdân el-Muvatta’ nüshaları arasındaki farkları, eserin metot ve özelliklerini, hadis ve fıkıh açısından değerini tesbit ettiği el-Muvatta’ât li’l-İmâm Mâlik: Dirâse nassıyye mukarene fî nüseħihâ, iħtilâfâtihâ’yı (Dımaşk 1412/1992) kaleme almıştır. Ayrıca Hâlid b. Cum‘a el-Harrâz ve Faysal b. Fâris eş-Şâmî’nin el-Muvatta’ şerhlerinden et-Temhîd, el-Münteka, Tenvîrü’l-havâlik ve Şerhu’z-Zürkanî’yi esas alarak hazırladıkları Fehârisü ehâdîsi’l-Muvatta’ ve mevâdı’uhâ fî şürûhih (Riyad 1410/1990), Hammâdî el-Yûsufî’nin Merâsîlü’l-Muvatta’ bi-rivâyeti Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî (1982, Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîati ve usûli’d-dîn), Hasan ez-Zeyn el-Filâlî’nin el-Muvatta’ şerhlerinden yazma ve matbu olanlarla çeşitli kaynaklarda geçmekle beraber günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyenleri tesbit etmeye çalıştığı makalesi (bk. bibl.) burada zikredilebilir. el-Muvatta’ Ahmet M. Büyükçınar, Yaşar Erol, Ahmet Arpa, Durak Pusmaz ve Abdullah Yücel tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (I-II, İstanbul 1982; I-IV, İstanbul 1984).