Sadruşşerîa es-Sânî (el-Asğar) (ö. 747/1346)
Ubeydullah b. Mes’ûd b. Tâcu’ş-Şerîa Mahmûd b. Sadruşşerîa Ahmed b. Cemâluddîn Ubeydullah el-Mahbûbî el-Buhârî el- Hanefî.

O, “Sadruşşerîa es-Sânî” unvanı ile tanınmıştır. Kendisine “Sadruşşerîa el-Asğar” da denilmektedir. Ona “Sadruşşerîa es-Sânî” veya “Sadruşşerîa el-Asğar” denilmesinin sebebi, dedesi Tâcu’ş-Şerîa Mahmûd’un babası olan Sadruşşerîa Ahmed (ö. 630/1232)’in “Sadruşşerîa el-Evvel” veya “Sadruşşerîa el-Ekber” unvanlarıyla anılmasıdır.

Sadruşşerîa es-Sânî’nin, Hz. Peygamber’in ashabından Ubâde b. Sâmit el-Ensârî’nin soyundan geldiği, bu yüzden “el-Mahbûbî” nisbesiyle anıldığı zikredilmektedir.
Sadruşşerîa es-Sânî’nin annesinin babası olan Burhânu’ş-Şerîa’nın Türkistanlı bir Türk ailesine mensup olduğu kaydedilmektedir. Onun hayat hikâyesini anlatan tabakat ve terâcim kitaplarında herhangi bir kayıt bulunmamakla birlikte, son dönemde yapılmış olan bazı çalışmalarda onun bir Türk âlimi olduğu açıkça ifade edilmektedir.

Kaynaklardan Sadruşşerîa es-Sânî’nin öğrenimine Buhârâ’da babasından ve dedesinden ilim öğrenerek başladığı ve ilmî yaşantısını sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Kaynaklar, onun, dedesi Tâcu’ş-Şerîa Mahmûd’un derslerini arzu ve iştiyakla not ettiğini ve bu notları bir araya topladığını nakletmektedirler. Ancak onun, bir müddet Herat’ta kaldığı, ilmî faaliyetlerini burada sürdürdüğü bildirilmektedir. Onun Herat’a nasıl ve hangi amaçla gittiği konusunda kaynaklar bilgi vermemektedir. Muhtemelen o, Buhârâ’ya yapılan Moğol baskınları sonucu Herat’a gitmiş olmalıdır. İbn Batûta’nın ifadelerinden, onun yaklaşık olarak 734/1333 yılında Buhârâ’ya terar döndüğü anlaşılmaktadır.
Görüldüğü üzere Sadruşşerîa, birçok ünlü bilginin yetiştiği, Türk, Arap ve Fars kültürlerinin buluştuğu bir Türk şehri olan Buhârâ’da doğmuş ve ilmî faaliyetlerinin büyük bir kısmını burada sürdürmüştür.
Sadruşşerîa, Islâm dünyasında telif eserlerin son bulmaya yüz tuttuğu , şerh ve haşiye türü eserlerin yazılmaya başladığı bir devirde, çeşitli alanlarda telif eserler verme başarısını göstermiş mümtaz bir bilgindir. Bu yüzden o, haklı olarak kendisinden sonra gelen birçok bilginin övgüsünü kazanmıştır.

Eserleri:
•Ta’dîli’l-Ulûm
Bu eser, üç kışımdan oluşmaktadır: Birinci kısım mantık, ikinci kısım kelâm ve üçüncü kısım hey’et (astronomi)’tir. Bu eser henüz yazma hâlinde olup, birçok kütüphanede nüshaları mevcuttur.
Sadruşşerîa, bu eserini şerhederek Şerhu Ta’dîli’l-Ulûm ismini vermiştir. Bu eserin her bölümünün müstakil olarak anıldığı da görülmektedir: Şerhu Ta’dîli’l-Ulûm fi’l-Kelâm, Şerhu Ta’dîli’l-Ulûm fi’l- Mantık gibi. Kelâm ile ilgili bu eserin sonunda yer alan ,“Bu şerhi, 5 Muharrem 747 Pazartesi günü tamamladım.” ifadesinden, müellifin bu eseri ömrünün sonlarına doğru yazdığı anlaşılmaktadır. Bu da bize, Şerhu Ta’dîli’l-Ulûm’un onun ilminin ve tecrübesinin zirvesinde olduğu bir döneme rastladığını göstermektedir.

M. Şerafeddin Yaltkaya Şerhu Ta’dîli’l-Ulûm’un içeriği hakkında şu bilgileri vermektedir:
“Sadruşşerîa, bu eserde önce “Mantık” kısmını ta’dîl etmiş, bundan sonra “Kelâm”a geçerek bu ilimde de ta’dilâtta bulunmuştur. Mefhûmların nisbetleri hakkında icat etmiş olduğu cetvel ile aks-i nakîzler şartlı ve yüklemli önermelerin karşıtlarına dair ortaya koyduğu küllî kaideler, Sadruşşerîa’nın mantıkta meydana getirmiş olduğu ta’dilât cümlesindendir.”
“Sadruşşerîa, “Mantık” kısmının ta’dîlinde bazı cetveller ve kaideler icat etmiş olduğu gibi, “Kelâm” kısmının ta’dîlinde de şahsiyetini göstermiş ve burada kendisine sunûh eden çeşitli burhânlar ortaya koymuştur.”
“Sadruşşerîa, üçüncü kısımda (Hey’et’de) ortaya koymuş olduğu ta’dilâtın takdir edilmesi içjin bu konuda yazılmış olan diğer kitapların mütalaa ve tetkik edilmesini tavsiye etmektedir. Eşkâl-i kamer vs. gibi, mütekaddimînden daha önce hiç kimsenin beyân ve izah edemediği ve muteahhirûndan hiç kimsenin halledememiş olduğu konuları hal ve izah etmiştir.”
Şerhu Ta’dîli’l-Ulûm genel olarak mantık, kelâm ve he’yet ilimlerini ihtiva etmekle birlikte; ahlâk, felsefe ve tasavvufa dair çeşitli konulara yeri geldikçe temas edilmiştir.
Taşköprülüzâde bu eser hakkında şu övgü dolu değerlendirmeyi yapmıştır:
“Sadruşşerîa, Ta’dîli’l-Ulûm’da aklî ilimlerin bütün kısımlarını açıklamıştır. Sonra bu kitabın her bir kısmını şerh edip, hiç görülmemiş bir usûl ve çok güzel bir tarz meydana getirmiştir. Tahkîk ve tetkiklerini öyle güzel bir edâ ve üslupla açıklamıştır ki, kendinden öncekiler görseler bundan âciz olduklarını itiraf ederlerdi.”
Şerhu Ta’dîli’l-Ulûm fi’l-Kelâm bir mukaddime ve yedi ta’dilden oluşmaktadır. Sadruşşerîa, girişte, bu kitabını, Fatiha Suresi’nin ayet sayısı olan yedi ta’dile (bölüme) ayırdığını ve Fatiha Suresi’nin ayetlerini bu bölümlere konu başlığı yaptığını anlatmaktadır.
Kelâm ilmine niçin bu ismin verildiğini açıkladıktan sonra, kelâm ilminin tarifini yapmaktadır: “Kelâm ilmi, Vâcib Tealâ ve Tekaddes’in varlığından, birliğinden (tevhîd) ve buna bağlı olarak İlâhî sıfatlardan, Vâcib Tealâ’nın diğer varlıklara varlık ve mahiyet vermesi sebebiyle onların durumlarından ve bu varlıkların bazısına dünyada ve ahirette olan fazl ve kereminden bahseden bir ilimdir.”
Sadruşşerîa bu tanımın açılımını şöyle izah etmektedir:
“Bu ilim, varlıklardan ve varlıkların mahiyetlerinden bahsettiğinden varlık ve mahiyet konularından bahsettikten sonra, ilâhiyat bahsine yükselmek ve buradan âlemlerin Rabbi olan Allah’ın yaratmış olduğu a’raz ve cevherlere inmek, kullarına kıyamet günü için hazırlamış olduğu nimetleri zikretmek ve bu nimetlere ulaşmak yolunun yalnız selim bir kalp ile yapılan, iman ve İslâm’a dayalı ibadet olduğunu bildirmek ve bu suretle ibadet etmeye uygun olarak uhrevî nimetlere nail olmak ise ancak peygamberlerin ve umumiyetle Allah’ın sevgililerinin yolu olan doğru yola hidayet talebinde bulunmakla ol-duğunu zikretmek gereklidir.” Sadruşşerîa’nın “...ve umumiyetle Allah’ın sevgililerinin yolu olan doğru yola hidayet talebinde bulunmakla olduğunu...” ifadesi tasavvufî meseleleri de kelâm ilminin konusu içine aldığını göstermektedir. O, nübüvvet konusu içinde yer verdiği bu meseleleri bir tasavvufçu gibi işlemekte ve bunların savunmasını yapmaktadır.

Şerhu Ta’dîli’l-Ulûm fi’l-Kelâm’m ihtiva ettiği yedi bölümün başlıkları şöyledir:
Birinci Ta’dil: Vücûd, Mahiyet ve İlgili Meseleler
İkinci Ta’dil: Allah’ın Varlığı ve Sıfatları
Üçüncü Ta’dil: Cevher ve İlgili Meseleler
Dördüncü Ta’dil: Araz ve İlgili Meseleler
Beşinci Ta’dil: Ahiret ve İlgili Meseleler
Altıncı Ta’dil: İman ve İlgili Meseleler
Yedinci Ta’dil: Nübüvvet ve İlgili Meseleler

Eserin bu genel muhtevasına bakıldığında, Sadruşşerîa’nın sistematik kelâm problemlerinin tamamını işlediği görülmektedir.

•et-Tavdîh fî Halli Gavâmizi’t-Tenkîh
Usûl-u fıkha dair olan bu eser, Sadruşşerîa’nın diğer kitabı et- Tenkîh’e yaptığı şerhtir. Bu şerhin, Sadruşşerfa’.nın pek güzel, değerli ve faydalı eserlerinden biri olduğu, pek muhakkikâne yazıldığı, ihtiva ettiği tahkikatın yazarın zihnî mahsulü olduğu söylenmektedir. Bu eser, et-Taftazânî tarafından et-Telvîh ale’t-Tenkîh adıyla şerh edilmiştir.
Sadruşşerîa’nın el-Mukaddimâtu’l-Erbaa isimli bir eserinden bahsedilir ki, bu aslında müstakil bir eser olmayıp, adı geçen et-Tavdîb’m “hüsün ve kubuh” konusunda Sadruşşerîa’nm yazmış olduğu dört mukaddimeden ibarettir. O, bu mukaddimelerde, cebir, kaza ve yaratma meselelerini bir kelâmcı edası ve uslûbü ile işlemiş, bu konularda Ebu’l-Hasan el-Eş’arî ve Eş’arîlere cevaplar vererek kelâmî tartışmalara girmiştir.
Kelâm ilmindeki öneminden dolayı, birtakım âlimler tarafından sadece bu dört mukaddimeye şerh, haşiye ve ta’likat yazanlar olmuştur. Bu yüzden el-Mukkaddimâtu’l-Erbaa ayrı bir kitap gibi düşünülmüştür.