Hilmi Ziya Ülken
Kimyager Dr. Mehmer Ziya Olken ile Kazanlı Müderris Kerim Hazret'in torunu olan Müşfike Ülken'in oğludur.
Tefeyyüz İptidai Rüştiyesi (ilköğretim), İstanbul Sultanisi (lise, 1918) ve Mülkiye Mektebi (Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1921) mezunu.
1921'de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Kürsüsüne asistan olarak atandı. Bu görevdeyken felsefe tarihi, ahlâk ve sosyoloji derslerinden sertifika aldı (1923).Aynı yıldan itibaren Bursa ve Ankara liselerinde öğretmenlik yaptıktan sonra Maarif Vekaleti İstatistik Şubesi Müdürlüğü (1925) yaptı ve Talim ve Terbiye Kurulu Tercüme Bürosu üyeliğine seçildi (1926). Askerden döndükten sonra İstanbul'da Çapa Kız Muallim Mektebinde tarih ve psikoloji, İstanbul Erkek Lisesinde felsefe ve tarih, İstanbul Erkek öğretmen Okulu ile Galatasaray ve Kabataş liselerinde felsefe ve sosyoloji öğretmenliği yaptı.
Ülken, üniversite reformundan (1933) sonra, İÜ Edebiyat Fakültesine Türk tefekkür tarihi doçenti olarak (1935) atandı ve araştırmalar yapmak üzere Berlin'e gönderildi. 1941 yılma kadar İstanbul Üniversitesinde doçent olarak Türk düşünce tarihi dersleri verdi. Burada Felsefe Bölümü Başkanı Ord. Prof. Dr. Ernst von Aster ve Prof. Dr. Şerafettin Yaltkaya'nın önerisiyle profesörlüğe (1941) yükseltildi. İslâm felsefesi, sosyoloji ve değerler felsefesi derslerini vermeye başladı. 1944 yılında kurulan Sosyoloji Kürsüsünün yönetimine getirildi. Ayrıca bu dönemde İstanbul Teknik Üniversitesinde sanat tarihi dersleri de verdi. Ernst von Aster'in ölümünden (1948) sonra yeni kurulan (1949) Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Sistematik Felsefe Kürsüsüne atandı. 1955 yılından itibaren bu kürsüde ek görevli olarak çalışarak 1957'de ordinaryüs profesörlüğe yükseltildi.
27 Mayıs 1960 askeri müdahalesinden sonra Millî Birlik Komitesi tarafından çıkarılan bir kanunla yüz kırk yedi profesörün işine son verilirken, Hilmi Ziya Ülken de Felsefe Bölümündeki görevinden alındı. 1962'de kanun yürürlükten kalktıysa da İstanbul'a dönmedi. İstanbul Üniversitesindeki görevinden istifa ederek AÜ İlahiyat Fakültesi kadrosuna geçti. 1968'de yeni kurulan Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesinde ek görevli olarak eğitim felsefesi dersleri verdi. 1971 yılında yaş sınırını doldurarak emekliye ayrıldı. Ancak senato kararıyla görev süresi uzatılarak Temmuz 1973'e kadar İlahiyat Fakültesindeki görevini sürdürdü. Yakalandığı kalp ve beyin hastalıklarından kurtulamayarak 1974'te öldü. Mezarı Rumelihisanndadır.

Yazılan 1919 yılından itibaren Sudi Agâh Mazlumla birlikte çıkardığı Mihrab (1922), Anadolu, Kültür Haftası, kendi yayımı İnsan (1938-41, 25 sayı, C. Ezine ile), Dergâh, Her Ay, Tan, Muallimler Birliği Mecmuası, Türk Yurdu, Galatasaray, Mülkiye, Yeni İnsanlık, Türk Düşüncesi dergilerinde yayımladı. Agâh Sırrı Levend'in desteğiyle Felsefe ve İçtimaiyat Mecmuası (1927-29, 16 sayı)'nı, Sosyoloji Kürsüsündeyken de 1960'a kadar Sosyoloji Dergisini çıkardı.
Muallimler Birliğinin çıkardığı aynı adlı dergide çalıştı. 1928'de Mehmet Servetle birlikte Türkiye'de felsefecilerin ilk meslekî örgütü olan Türk Felsefe Cemiyetini kurdu ve bu derneğin yayın organı olan Felsefe ve İçtimaiyat Afecmuast'nda etkin rol oynadı. 1933'ten sonra Felsefe Yıllığı'nın ikinci sayısının yanı sıra yalnız bir sayı yayınlanabilen Felsefe Tercümeler Dergisinin (Ocak 1947) Felsefe Bölümü tarafından yayımlanmasında görev aldı. 1938-43 yıllan arasında tnsan dergisini yayımladı. Dernekçilik çalışmaları 1949'da kurduğu Sosyoloji Cemiyeti ile sürdü. Paris, Bükreş, Roma, Oslo, Yeni Delhi, Şam, Amster-dam, Zagreb, Sevr, Bağdat, Viyana, Strasbourg ve Varna'da düzenlenen çeşitli kongrelerde bildiriler sundu. Araştırma yapmak üzere Almanya, Avusturya ve İngiltere'de bulundu. Felsefeden sosyoloji ve psikolojiye, felsefe tarihinden mantık tarihine, İslâm felsefesinden Türk-İslâm düşüncesi ve çağdaş Türk düşüncesine, bilim felsefesinden eğitim felsefesine kadar birçok alanda eser verdi, özellikle Türk düşünce tarihi araştırmalarının yapılmasında etkili oldu.
Hilmi Ziya Ülken, felsefi düşüncesinin gelişiminde oldukça farklı yaklaşımlann etkisinde kaldı. 19301u yılların başlarında Aşk Ahlâkı ve İnsanî Vatanperverlik eserleriyle Spinoza'dan hareketle çoklukta birlik düşüncesini temellendirmeye çalıştı. 1933 reformu sonrasında Reichenbach'in etkisiyle bilimsel felsefe ile ilgilenmeye başladı. Viyana Okulunun önde gelen temsilcilerinden çeşitli çeviriler yaptı. Ona göre filozof her şeyden önce zamanının bilimine nüfuz ederek onun problemleri içinden yetişmelidir. Daha sonra yayımladığı Felsefeye Giriş, Bilgi ve Değer, Varlık ve Oluş adlı eserlerinde Platon'dan hareketle ontoloji, epistemoloji ve pozitivizmin indirgeyici yaklaşımı yerine Husserl Fenomenolojisinin tasvir yöntemini savundu. Fakülteyi ilmî bir zihniyetle kuvvetlendirmek amacıyla eski ve modern çağ felsefe tarihi, sistematik felsefe, mantık ve sosyoloji gibi derslerin programa temel dersler olarak konulmasını sağladı. İlahiyat fakültelerinde felsefe eğitiminin kurumsallaşması açısından önemli çalışmalar yaptı 6 Ocak 2004 'te Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde bir dersliğe adı verildi.
ESERLERİ:
DENEME:

Aşk Ahlâkı (1931, yeni bas. 2004)
İnsani Vatanperverlik (1933)
Şeytanla Konuşmalar (1942).
ROMAN:
Posta Yolu (1941)
Yarım Adam (1942).
İNCELEME:
İçtimaiyat Hakkında İptidai Malumat (1924)
Metafizik (1928)
Umumî Ruhiyat (1928)
Felsefe Dersleri (1928)
Umumî İçtimaiyat (1931Sosyoloji adıyla 1943)
Türk Tefekkür Tarihi (2 cilt, 1932-33)
İçtimai Felsefe Tenkitleri I: Telifçiliğin Tenakuzları (1933)
Yirminci Asır Filozofları (1934)
Türk Feylesofları Antolojisi I (1935)
Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü (1935)
Türk Mistisizmini Tetkike Giriş (1935)
Felsefe Yıllığı 1931-1932 (1935)
Felsefe Yılhğı 1934-35 (1936)
Yirminci Asır Filozofları (1936)
İlliyet Meselesi ve Diyalektik (1938)
Ziya Gökâlp (1939)
Farabi (1940)
Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları (1940)
İçtimai Doktrinler Tarihi (1941)
İbn-i Haldun (1941)
Mantık Tarihi (1942)
Resim ve Cemiyet (1942)
Dinî Sosyoloji (1943)
Yahudi Meselesi (1944)
Milletlerin Uyanışı (1945)
İslâm Düşüncesi: Türk Tefekkür Tarihi Araştırmalarına Giriş (1946)
Tasavvur ve Psikoloji (1946),
Ahlâk (1946),
İslâm Medeniyetinde Tercümeler ve Tesirleri (1947)
Sosyolojiye Giriş (1948)
Millet ve Tarih Şuuru (1948)
İslâm Sanatı (1948)
Fârâbi Tetkikleri (1950)
İbn Rüşd (1951)
İbn Sina (1951),
Rubaîyyat-ı ikfeftH (1951)
Tarihî Maddeciliğe Reddiye (1951)
La Pensee de İslâm (1953)
İslâm Düşüncesine Giriş (1954)
Sosyolojinin Problemleri (1955)
Dünyada ve Türkiye'de Sosyoloji öğretimi ve Araştırmaları (1956)
İslâm Düşüncesi II (1957)
Veraset ve Cemiyet (1957; 2. baskıda Toplum Yapısı ve Soyaçekme adıyla, 1971)
Felsefeye Giriş 2 (1957)
İslâm Felsefesi Tarihi (1957)
Sosyoloji Sözlüğü (1959)
Siyasî Partiler ve Sosyalizm (1963)
Bilgi ve Değer (1965)
Değerler Kültür ve Sanat (1965)
Turkish Architectures (1965)
Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi (2 cilt, 1966, tek cilt olarak, 1979)
Eğitim Felsefesi(1967)
Humanizmes des Kultures (1967)
İslâm Felsefesi Kaynakları ve Tesirleri (1967)
Varlık ve Oluş (1968)
İlim Felsefesi (1969)
Toplum Yapısı ve Soyaçekme (1971)
Genel Felsefe Dersleri (1972)
Türk Kozmogonisi: Türk Mitolojisi-Türk Hikmeti- Teknik-Tefekkür (tsz).

ÇEVİRİ:
Yeni İlmî Zihniyet (G. Bachelard'dan, 1934)
İlim ve Felsefe (M. Schlick'ten, 1934),
Metafizik {1. kitap, Aristoteles'ten, 1935)
Lojik Prensipler ve Muasır Tenkid (D. Remand'dan, 1942)
Emil (J.J. Rousseau'dan, 1943)
Etika (Spinoza'dan, 1946)
Tabiat Kanunlarının Zorunsuzluğu Hakkında (E. Boutroux'dan, 1947)
İbn Sînâ Risaleleri (1954).

ŞİİR:

Çocuk Dünyası (1912)