AHMED CELÂYİR

Celâyirliler Devleti hükümdarı (1382-1410)

Ahmed Bahâdır ve Sultan Gıyâseddin Ahmed adlarıyla da tanınır.

Celâyirliler Devleti'nin kurucusu Şeyh Hasan'ın (Büzürg) torunu.

Sultan Üveys'in oğludur. Doğum tarihi bilinmemektedir.

Ağabeyi Sultan Hüseyin zamanında bir süre Erdebil ve yöresini idare etti.

Sultan Hü­seyin zayıf bir şahsiyet olduğundan dev­letin idaresi emirlerinden Âdil Aka'nın eline geçmişti.

Ahmed 1382'de Tebriz'e baskın yapıp Sultan Hüseyin'i öldürdü ve Celâyir tahtını ele geçirdi.

Kendi adı­na Tebriz'de para bastırdı.

Fakat bu arada Sultâniyye'ye kaçan kardeşi Bayezid, Âdil Aka tarafından hükümdar ilân edildi.

Bundan sonra tahtı kesin ola­rak elinde tutabilmek için kardeşleri ve Âdil Aka ile amansız bir mücadeleye gir­mek zorunda kaldı.

Tahtı ele geçirmek için Tebriz üzerine yürüyen Bağdat'taki kardeşi Şeyh Ali'den Karakoyunlular'ın reisi Kara Mehmed'in onu mağlûp et­mesiyle kurtuldu.

Hatta bunun üzerine bütün ülkede hükümdar olarak tanındı.

Ayrıca Karakoyunlu reisinin kızı ile evle­nip iki devlet arasındaki dostluğu daha da kuvvetlendirdi.

Diğer kardeşi Bayezid ile önce bir anlaşma yaptı, daha son­ra da Bağdat'ı ele geçirdi.

Tebriz'in önce Altın Ordu Hükümdarı Toktamış (1385), bir yıl sonra da Timur tarafından işgal ve yağma edilmesi ve bu sebeple Ba­tı ve Kuzeybatı İran'da karışıklıkların sürmesi üzerine devlet merkezini Teb­riz'den Bağdat'a nakletti (1386).

Fakat onu Bağdat'ta da rahat bırakmayan Ti­mur'un 1393'te Bağdat önlerinde gö­rünmesi üzerine, şehri müdafaa ede­meyip Memlûk Sultanı Berkuk'a sığındı.

Timur Semerkant'a geri dönünce tekrar Bağdat'a döndü ve burada birkaç yıl hü­küm sürdü.

Timur'un, Fars hâkimi olan torunu Rüstem'i Bağdat üzerine yolla­dığını öğrenen Ahmed, Karakoyunlu re­isi Kara Yûsuf tan yardım istediyse de Timur'un Bingöl'de olduğunu haber al­maları üzerine onunla beraber yeniden Memlükler'e sığınmak zorunda kaldı (1400).

Ancak Memlükler Timur'dan kor­kup onları kabul etmeyince Osmanlı Devleti'ne iltica ettiler ve Yıldırım Bayezid tarafından merasimle karşılanarak kendisine Kütahya, Kara Yûsuf a da Ak­saray dirlik olarak verildi.

Timur-Yıldı­rım mücadelesini fırsat bilerek Bağdat'ı yeniden ele geçiren Ahmed, muhteme­len Yûsuf a karşı bazı vaadlerini yeri­ne getirememesi yüzünden şehri eski müttefikine bırakmak zorunda kaldı ve tekrar Memlükler'e iltica etti.

Bir sü­re sonra Timur'un torunu Ebû Bekir'in Bağdat'ı zaptetmesi üzerine Kara Yûsuf da onlara sığındı. Fakat Şam naibinin Kahire'den aldığı emir üzerine Ahmed ile Kara Yûsuf hapse atıldılar ve ancak 1405'te serbest bırakıldılar.

Ahmed bir­kaç adamıyla birlikte Bağdat'a gelerek hiçbir güçlükle karşılaşmadan yeniden tahta oturdu.

Bir süre sonra Tebriz'e gitti ise de Timur'un torunu Ebû Be­kir'in yaklaştığını duyunca Bağdat'a dönmek zorunda kaldı.

811'de (1408-1409) Hûzistan'da Çağataylar'ın idare­sindeki kaleleri fethetmeye başladı ve bunlardan birçoğunu ele geçirerek Bağ­dat'a döndü.

Aynı yıl Kara Yûsuf tan Hemedan'ın kendisine bırakılmasını iste­di.

Kara Yûsuf un bu teklifi reddetmesi üzerine Tebriz'e kadar gelerek burada onun vekil bıraktığı oğlu Şah Mehmed'i mağlûp etti.

Bu sırada Erzincan'ın fethiyle meşgul olan Kara Yûsuf süratle Tebriz'e hareket etti.

Tebriz'in Esed kö­yü yakınlarında yapılan savaşta Ahmed yenilgiye uğradı ve öldürüldü (1410).

Celâyirliler Devleti'nin son ünlü hü­kümdarı Sultan Ahmed'in ölümünden sonra, başta Bağdat olmak üzere Irak'ın geniş bir kısmı Karakoyunlular'ın eline geçti. Ahmed'in halefleri ancak Vâsıt ve Hûzistan'da kısa bir müddet tutunabildiler.

Gerek hareketli ve maceralı geçen hayatı, gerekse diğer özellikleriyle ta­rihçilerin ilgisini çekmiş olan Sultan Ah­med, cesur bir hükümdar olmakla bir­likte halkına zulmetmiş ve sefih bir ha­yat yaşamıştır.

Bu yüzden halkı kendi­sinden nefret etmiştir.

Zalimliğine ve sefih hayatına rağmen Sultan Ahmed tahsilli bir hükümdar olup hattatlığı, müzehhip ve musavvirliği, şairliği, mûsikişinaslığı ve nücum ilmine (astroloji) olan vukufu ile de tanınmıştır.

Sülüs ve nesih yazılarını babasından öğrenerek aklâm-ı sitte'de iyi bir hattat olmuş, bilhassa ta'likte üstat sayılmıştır.

Kay­naklar onun ayrıca iyi bir okçu, oymacı ve kakmacı olduğunu da kaydeder.

Şii­re meraklı olan sultan Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yazmıştır.

Türkçe bir gazeli Fuat Köprülü tarafından neşre­dilmiştir ("XVI. Asırda Bir Azerî Şairi", HM, sy. 82).

Farsça divanı ise hayli ta­nınmıştır (bu divanın yabancı ülkelerden başka İstanbul'da şu nüshaları bulunmak­tadır: Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3924 ve Lala İsmail, nr. 429; TSMK, Hazi­ne, nr. 909; Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, nr. 2046).

Mûsiki ile de yakından ilgile­nen ve bu alanda derin bilgi sahibi ol­duğu söylenen Sultan Ahmed besteler yapmış, sanatkârlara ilgi göstermiş ve onları himaye etmiştir.

Devrin en bü­yük mûsiki üstatlarından Abdülkâdir-i Merâgi, sanat hayatının en parlak yir­mi yılını, yakın ilgisini gördüğü Sultan Ahmed'in yanında geçirmiş ve onun adına "devr-i şâhî" adlı usulü tertip et­miştir.