Ağa Muhammed Şah

İran'da Kaçar Devleti'nin kurucusu (1786-1797).

15 Şaban 1154 (26 Ekim 1741) tari­hinde doğdu.

Babası Esterâbâd Kaçarları'nın büyük beylerinden Muhammed Hasan Han'dır.

Annesi de yine aynı bo­yun beylerinden Muhammed Han'ın kız kardeşi idi.

Kaçarlar Türkmen asıllı bir boy olup XV. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu'nun Bozok bölgesinden (bugün­kü Yozgat vilâyeti ile ona komşu bazı yö­reler) Gence taraflarına gelmişlerdi.

Şah Abbas XVI. yüzyılın sonlarına doğru on­lardan önemli bir kolu Esterâbâd böl­gesine göçürmüştü.

Esterâbâd Kaçarla­rı Aşaka Baş (Aşağı Baş) ve Yuharu Baş (Yukarı Baş) adları ile iki kola ayrılıyor­lardı.

Her kol altı obadan müteşekkil olup Aşaka Baş'ın büyük beyler çıkaran obası Koyunlu (Ağa Muhammed bu oba­ya mensuptur), Yuharu Baş'ınki ise Develü idi.

Avşar Hükümdarı Ali Şah (Âdil Şah), bir meseleden dolayı kızmış olduğu Mu­hammed Hasan Han'ı ele geçiremeyince, henüz yedi sekiz yaşlarında bulunan oğlu Ağa Muhammed'i hadım ettirdi (1748).

Avşar hükümdarları iç çekişme­ler yüzünden birbirlerini tasfiye edip ortadan çekilince Lur kavminden Kerim Han Zend ile Ağa Muhammed'in babası Muhammed Hasan Han siyasî sahnede göründüler (1750) ve ikisi arasında çetin bir mücadele başladı.

Kerim Han, Mu­hammed Hasan Han'ı Esterâbâd'da mu­hasara etti ise de ağır bir mağlûbiyete uğradı.

Muhammed Hasan Han birbiri arkasından kayda değer başarılar elde etti. Acem Irakı'nı ele geçirdiği gibi, Af­gan Âzâd Han'ı yenerek Azerbaycan'ı da idaresi altına aldı ve dokuz oğlun­dan en büyüğü olan on beş yaşındaki Ağa Muhammed'i Azerbaycan valiliğine tayin etti (1757).

Ağa Muhammed, Şiraz'da bulunan Ke­rim Han Zend'in üzerine yürüyen baba­sının başarısızlığa uğraması ve ardından Esterâbâd'da yenilerek kendi adamları tarafından öldürülmesi üzerine (1759), rehin olarak Şiraz'a götürüldü.

İran'ın büyük bir kısmında Kerim Han'ın hâki­miyeti tanınmakla birlikte Kerim Han İran'da siyasî birliği kurma gayesini ta­şımadı.

Şiraz'da oturdu ve zamanını Şiraz'ı imar etmek ve geceleri eğlenmekle geçirdi. Bu arada Kaçar Muhammed Hasan Han'ın oğullarından Hüseyin Kulî Han'a Damgan valiliğini verdi ve bir re­hine sıfatı ile Şiraz'da oturttuğu Ağa Muhammed'e karşı da şefkatle davran­dı.

Bu durum Kerim Han'ın ölümüne ka­dar devam etti (1779).

Ağa Muhammed, Kerim Han'ın zevce­lerinden olan halası Hatice Begüm Hanım'ın yardımı ile Şiraz'dan kaçtı.

Rey bölgesine gelir gelmez babasının hakla­rını elde etmek için mücadeleye atıldı.

Fakat kendisine ilk güçlüğü çıkaranlar kardeşleri Rızâ Kulî Han ile Murtaza Kulî Han oldu. Bunların, ağabeyleri Ağa Muhammed'in Mâzenderan'a girmesini önleme yolundaki gayretleri sonuç ver­mediği gibi Rızâ Kulî Han da esir alındı (1780) Bununla beraber Ağa Muham­med Han kardeşinin kusurunu bağışla­dı ve onu serbest bıraktı. Mâzenderan'a hâkim olan Ağa Muhammed Han, Zend Ali Murad Han'ın askerlerini yenerek durumunu kuvvetlendirdi.

Rızâ Kulî Han, hayatının bağışlanmasına ve ser­best bırakılmasına rağmen ağabeyi Ağa Muhammed'e yeni güçlükler çıkarmak­tan geri kalmadı.

Fakat Ağa Muham­med'e karşı tutunamayarak Baku ta­raflarına gitmek zorunda kaldı.

Orada müttefikler bulup Gîlân'ı istilâ etti ise de yenilip Bakü'ye döndü.

Sonra Rus­ya'ya gitti ve orada öldü.

Ağa Muham­med 1782 yılı başında Esterâbâd'a gel­di; bütün kardeşleri ve akrabaları ya­nında olduğu halde babası Muhammed Hasan Han'ın mezarını ziyaret etti.

Aynı yıl Gîlân ele geçirildiği gibi Zend Ali Mu­rad Han'ın kumandanı Ramazan Han'a karşı da önemli bir zafer kazanıldı. Da­ha sonra Kazvin ve Zencan yöresi de Ağa Muhammed Şah'ın hâkimiyeti altı­na girdi.

Bu başarılarda muktedir bir ordu kumandanı olarak kardeşi Cafer Kulî Han'ın mühim bir payı vardı.

Fars, Acem Irakı ile diğer bazı yerlerin hâki­mi Zend Ali Murad Han'ın bir ordusu­nun Hemedan taraflarında yenilmesi üzerine (Temmuz 1783), Zend hükümda­rı bizzat harekete geçerek Tahran'a geldi.

Bu arada Esterâbâd'a çekilen Ağa Muhammed Han Yomut Türkmenleri'ni de yardıma çağırarak Ali Murad Han'ın kuvvetlerini mağlûp etti (1784).

Ali Murad Han ülkesine dönerken İsfa­han yakınlarında öldü.

Yerine geçen Cafer Han'ın aynı yıl Ağa Muhammed Han'ın üzerine gönderdiği ordu da Kâşân yöresindeki Nasrâbâd mevkiinde yapılan savaşta mağlûp edildi. Bu başarılardan sonra şahlık mevkiine çok yak­laştığını gören Ağa Muhammed Han, bu savaşlar sırasında ele geçirilmiş olan Tahran'ı devletinin merkezi yaptı.

Eski­den büyük bir köy olan, Safevîler ve Ke­rim Han zamanında biraz imar gören Tahran, ilk defa bir devlet merkezi hali­ne getirilmiş oldu.

Cafer Han'ın Hemedan'da yenilip tek­rar Fars'a dönmek zorunda kalmasından sonra Ağa Muhammed Han 11 Cemâziyelevvel 1200 (12 Mart 1786) tarihinde Tahran'da şahlık tahtına oturdu; adına hutbe okundu ve sikke kesildi.

Böylece İran'da Kaçar hanedanı saltanatı başla­mış oldu. Ağa Muhammed'in yönetimi altında bütün Kaçarlar birleşerek kuv­vetli bir dayanışma gösterdiler.

Ağa Muhammed Şah 1786 ve 1788 yıllarını Acem Irakı ile ona komşu yöre­lerde hâkimiyetini sağlamlaştırmakla geçirdi, kardeşi Rızâ Kulî Han Gîlân'da mağlûp edildiği gibi, Cafer Han da bizzat Ağa Muhammed Şah tarafından Şiraz'a dönmek zorunda bırakıldı. Ca­fer Han'ın ölümü (1788) üzerine, yeri­ne Sayd Murad Han ve daha sonra da Cafer Han'ın oğlu Lutf Ali Han tahta oturdu (1789).

Bu sırada Şiraz'ı kuşatan Ağa Muhammed Şah ile yapılan savaş­ta Lutf Ali Han yenildi ise de (Eylül 1789) şehir alınamadı ve Ağa Muhammed Şah kuşatmayı kaldırarak Tahran'a döndü.

Ağa Muhammed Şah, eşsiz bir kuman­dan olarak devletin kurulmasında unu­tulmaz hizmetlerde bulunmuş olan kar­deşi Cafer Kulî Han'ı, emirlerini dinle­memek ve bilhassa Horasan hanları ile birleşip isyan çıkarmayı düşünmekle it­ham ederek ortadan kaldırdı (1790).

Ay­nı yıl kendisi Azerbaycan üzerine yü­rürken yeğeni Feth Ali Han ile Develü Mustafa Han idaresindeki bir kuvveti de Lutf Ali Han'a karşı gönderdi.

Azer­baycan'daki hanların en kuvvetlisi ve Tebriz ile bazı komşu yöreleri elinde tu­tan Sâdık Hân-ı Şikâkfyi yenip kaçmaya mecbur ettikten sonra Azerbaycan eya­letini Dünbülî Hüseyin Han'a verdi.

Zend Lutff Han'a gönderdiği kuvvet de başarı­lar kazanarak Şiraz'a girdi.

Çok geçme­den Ağa Muhammed Şah da Fars'a gel­di s şiddetli bir savaştan sonra Lutf Ali Han'ı bozguna uğrattı (Haziran 1791).

Bu zafer Zend Devleti'nin yıkılmasına sebep oldu.

Şiraz'ın ileri gelenlerinden Hacı İbrahim Han, Fars beylerbeyiliğine getirildi.

Şiraz yöresinde yaşayan ve Zend hanedanının başlıca dayanağı olan 12.000 çadırlık Lur topluluğu Tahran taraflarına göçürülürken bu hanedanın mensupları da Tahran'a nakledildiler.

Ağa Muhammed Şah daha sonra Tah­ran'a döndü (Eylül 1791).

Lutf Ali Han üç yıl kadar daha Kaçar hükümdarını uğraştırdıktan sonra ele geçirilip Tah­ran'da öldürüldü (1794).

Aynı yıl Ağa Muhammed Şah Tâlişler ile Şuşa hâki­mi ve otuz iki oymağının reisi Cevânşîr İbrahim Halil Han'ı, Tiflis'teki Gür­cü kralını ve Şirvan hâkimini itaat altına almak gayesiyle Azerbaycan'a gitti.

Se­fer başarılı oldu, hatta Gürcü kralı mağ­lûp edilerek pek çok esir alındı.

Ancak bu vilâyetlerde devlet hâkimiyetini sağ­layacak esaslı tedbirler alınamadı.

Ağa Muhammed Şah ertesi yıl Hora­san üzerine yürüdü.

İran'ın bu geniş eyaleti, Nâdir Şah'ın ölümünden (1747) beri, İran'ın diğer yerlerinden ayrı bir siyasî kadere tâbi olmuştu. Bu yüzden Herat Afganlar'ın idaresine, Merv de Öz­beklerin eline geçmişti.

Meşhed Nâdir Şah'ın torunlarının elinde olmakla bera­ber hâkimiyetleri şehir surlarının ötesi­ne gitmiyordu.

Ağa Muhammed Şah ise İran'ı, Şah İsmail devrindeki siyasî hu­dutlarına ulaştırmak gayesini taşıyor­du.

Kaçar hükümdarı Meşhed'e varınca Nâdir Şah'ın torunu Şâhruh tarafından karşılandı.

Meşhed'i fiilen idare eden Şâhruh'un oğlu Nâdir Sultan ise Herat'a Afganlar'ın yanına kaçmıştı.

Şâhruh, ya­nında bulunan diğer oğulları ve yakın­ları ile birlikte Mâzenderan'a gönderil­di.

Ağa Muhammed Şah Herat ve Belh'i Afganlar'dan, Merv'i de Özbekler'den alıp adı geçen yerlere bizzat kendisi ta­yinler yapmak istiyordu.

Fakat Ruslar'ın Kuzey Azerbaycan'a girdiklerini haber alınca süratle o tarafa hareket ederek büyük bir orduyla Erdebii'e girdi.

Bu sı­rada II. Katerina'nın ölümü (1796) dola­yısıyla Rus kuvvetleri geri çekildiğinden aralarında çarpışma olmadı.

Bunu fır­sat bilen Kaçar hükümdarı Karabağ böl­gesinde bulunan Halil İbrahim Han'ın üzerine yürüdü ve Şuşa'yı aldı. Fakat bu sırada şahsî hizmetindeki üç kişi tara­fından öldürüldü (21 Zilhicce 1211/17 Haziran 1797).

Güçlü bir hükümdar olan Ağa Mu­hammed Han'ın en büyük başarısı İran'­da siyasî birliği kurması, hâkimiyeti al­tında bulunan yerlerde dirlik düzenlik sağlaması ve âdil bir idare uygulaması­dır.

Buna rağmen pek katı yürekli bir hükümdardı: verdiği en hafif ceza bu, run ve kulak kesilmesi idi ki bazan bu­nu bizzat kendisi yerine getirirdi.

Bu husus, küçük yaşta hadım edilmesinin ruhî hayatında yaptığı menfi tesirle ilgi­li olmalıdır.

Ağa Muhammed Şah'ın kurmuş ol­duğu Kaçar Devleti kendisinden sonra 128 yıl devam etmiştir.