Cüveyni , İmamül Harameyn'in Hayatı ve Eserleri (d. 419/1028- ö. 478/1085)

A- Yaşadığı Çevre ve Dönem
Cüveynî hicrî 5. asırda İslam ülkelerinin doğusunda yer alan Horasan bölgesindeki Nîsâbur şehrinde yaşamıştır. Hicrî beşinci asırda siyasi açıdan İslam devleti doğuda ve batıda birçok küçük devletler halinde dağınık bir vaziyetteydi. Bununla birlikte ilmî sahada İslam ülkeleri en verimli dönemini yaşamaktaydı. Bu asırda bütün ilim ve sanat alanlarında birçok büyük alim yetişmiştir. Çünkü her bölgedeki İslam Devleti kendi medrese ve kütüphanelerini kurarak her alanda alimler yetiştirmeye özen gösteriyordu.
Horasan bölgesi de eski medeniyet, felsefe ve ilimlerin mirasına sahip olduğundan büyük alimlerin yetişmesi için uygun, verimli bir ortam oluşturuyordu. Cüveynî’nin yetiştiği şehir olan Nîsâbur’da Horasan’ın en parlak ve canlı şehriydi. O dönemde diğer bölgelerdeki toplumlarda olduğu gibi Horasan bölgesinde yaşayan toplum içerisinde de fârisî, hindû, yunan ve süryânî kökenli inançların kalıntıları vardı. Çeşitli felsefe, mezhep ve grupların içerisinde yer edinen bu inanç kalıntıları toplumda çeşitli çalkantılara neden olabiliyordu. Dolayısıyla birçok karşıt görüş ve düşüncelere sahip kimseler ilim meclislerinde tartışma ve münazaralarda bulunuyorlardı. İşte böylesine hareketli olan bu ortam Cüveynî’nin yetişmesinde çok büyük rol oynamıştır.

B- Doğumu ve Büyümesi
İmamü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf b. Muhammed b. Hayyûye el-Cüveynî en-Nîsâburî
18 Muharrem 419 (17 Şubat 1028) tarihinde Nîsâbur bölgesindeki Cüveyn (veya Büştenikân) köyünde doğdu . Cüveynî’nin doğduğu ev ilim ve irfan yuvasıydı. Babası Nîsâbur’un ünlü âlim ve müderrislerinden Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf el-Cüveynî (ö. 438/1047) , amcası “Şeyhu’l-Hicâz” diye tanınan Ali b. Yusuf (ö. 463/1071) , dedesi Cüveyn kabilesinde saygın bir yere sahip olan edîb bir kimse , annesi ise yediğinin içtiğinin helal olmasına son derece dikkat eden takva sahibi zâhide, âbide, dîni yaşantısında titiz bir kadındı . Aile içerisinde ve çevresinde böyle salih ve ilim ehli insanların bulunması Cüveynî’nin, etkisi asırlar boyu sürecek bir ilmi tahsil etmesine katkıda bulunmuştur. İmâmü’l-Haremeyn’in aslı Araplara dayanmaktadır. Babası Ebû Muhammed asıllarının Arap boylarından “et-Tay”ın bir kolu olan “Sinbis” kabilesine dayandığını belirtmiştir . Cüveynî ilk öğrenimini babası Ebû Muhammed ile amcası Ali b. Yusuf’dan görmüştür.

C- Şahsiyeti
Allah Cüveynî’ye birçok yüksek haslet ve güzel ahlaklar bahşetmiştir. Bu sayede o alimler arasında mümtaz bir yere sahip olmuştur. Sahip olduğu hasletlerden bazıları şunlardır:
1- Herkese karşı son derece mütevazi idi. İster talebe isterse alim olsun herkesin sözünü sonuna kadar dinler, istifade ettiği bir fayda kimden olursa olsun onu sahibine nisbet ederek: bunu falancadan öğrendim, derdi .
2- İlmî otoritesini kabul ettirdiği ve “İmâmü’l-Haremeyn” ünvanını taşıdığı yıllarda bile sahalarında mütehassıs olarak gördüğü alimlere öğrencilik yapmaktan geri kalmamıştır. Dil bilgini olan Ebu’l-Hasan Ali b. Fezzâl b. Ali el-Mücâşiî’yi (ö. 479/1086) her gün evine götürüp ikramda bulunur ve ona kendi kitabı olan İksîru’z-zeheb fî sanâati’l-edeb’i okurdu .
3- Bağımsız özgür bir düşünce ve yapıya sahip olup kimseyi taklit etmezdi. Daha öğrenciliğinin ilk yıllarında dahi hocalarıyla ilmî konularda tartışır ve kendi görüşünü çekinmeden söylerdi. Öğrenciliğinin ilk yıllarında bile babasını ve diğer hocalarını taklit etmeyerek araştırma yolunu tercih etmiştir. Kanaatine göre yanlış görüş sahibi babası da olsa bunu dile getirmiştir .
4- İlim tahsili ve araştırmasında büyük bir azim ve sabır sahibiydi. Babası vefat ettiğinde henüz yirmi yaşını doldurmamış ve tahsilini tamamlamamış bir genç olmasına rağmen onun yerine getirilip müderrislikle görevlendirilmiştir. Bununla birlikte o öğrenimine devam ederek bölgenin ünlü alimlerinden dersler aldı. Örneğin, Ebû Abdullah el-Habbâzî’den (ö. 449/1057) kıraat, Ebu’l-Kâsım el-İskâf’dan (ö. 452/1060) usûl-i fıkh okudu. Cüveynî yemeğini acıktığında yer, uykusunu da gece olsun gündüz olsun uykusu geldiğinde uyurdu. Bunun dışında bütün vaktini ilmini arttırmak için araştırma ve okumakla geçirirdi .
5- İnce bir kalbe ile duygusal bir yapıya sahipdi. Bir şiir mısrası işittiğinde veya kendisi ve çevresi hakkında tefekküre daldığında göz yaşlarına hakim olamayı ağlardı. Vaaz ve nasihatleri de çok etkili olup anlattığı kıssa ve tasavvufî hallerle dinleyicilerini ağlatırdı . İmâmü’l-Haremeyn tasavvufa kendi irade ve ihtiyariyle yönelmişti. Hayatı boyunca aklını kullanarak tahsil ettiği ilimlerle ma’rifet lezzetine, yakîn inanç haline ulaşamadığını hissetmiş olacak ki kalbe yönelmiş ve onu ilm-i yakîn ve ma’rifet yolu olarak seçmiştir .
6- Cüveynî aynı zamanda cömertliği ve eli açıklığı ile de meşhurdu. Mal biriktirme yoluna gitmeyerek sahip olduklarını fakirlere ve ilim talebelerine infak etmiştir .

D- Hocaları
Cüveynî’nin yetiştiği çevrenin ilmî bakımdan çok uygun olması onun iyi bir âlim olarak yetişmesini sağlamıştır. İlk olarak Nîsâbur’un ünlü âlim ve müderrislerinden olan, et-Tebsıra, et-Tezkira, Muhtasaru’l-muhtasar, Şerhu’l-müzenî, Tefsîru’l-kebîr, Şerhu’r-risâle (Şafiî’nin) eserlerinin müellifi babası Ebû Muhammed’den ders almış ve bütün bu eserleri ondan okumuştur. Sadece okumakla yetinmeyip bu eserler üzerinde çeşitli değerlendirme ve eklemeler yapmak suretiyle tasarruflarda da bulunmuştur . Aynı zamanda “Şeyhu’l-Hicâz” diye tanınan amcası Ali b. Yusuf’un da bir süre öğrencisi olmuştur . Cüveynî yaşadığı asırda okutulan bütün ilim dallarını, o sahaların en meşhur âlimlerinden okudu. Usûl-i fıkhı Beyhakî medresesinde Ebu’l-Kâsım Abdülcebbâr b. Ali el-İskâf el-İsferâyînî’den , Hadisi önce babası ve amcasından sonra da dönemin meşhur hadis âlimlerinden olan Ebû Hassan Muhammed b. Ahmed el-Müzekkî, Ebû Sa’d Abdurrahman b. Hamdân en-Nasraviy, Ebû Abdullah İbrahim b. Yahya el-Müzekkî, Ebu’l-Kâsım Ali b. Abdurrahman b. Hasan b. Aliyyek (ö. 468/1075), Ebû Abdurrahman Muhammed b. Abdülaziz en-Niylî (ö. 430/1039), Mansûr b. Ramiş ve daha başkalarından da hadis ilimlerini tahsil etti . Ebû Abdullah el-Habbâzî’nin mescidine hergün erkenden giderek ondan kıraat ilimlerini , Ebu’l-Hasan Ali b. Fazzâl b. el-Mücâşî’den de Arap Dili ve Edebiyatı’nda telifi olan “İksîru’z-zeheb fî sanâati’l-edeb” kitabını okudu .
İmâmü’l-Haremeyn yukarıda zikredilenlerden başka birçok ilim ehlinden dersler alıp istifade etti. Ancak bu onun ilim tahsil etmedeki tek metodu değildi. Çeşitli ilimlerde dersler okurken bu ilimlerle ilgili başka kitaplar okuyup mütalâlarda bulunuyor ve hocalarından okuyup öğrendiklerine ilavelerde bulunuyordu . Cüveynî’nin eserleri incelendiğinde onun felsefe ilimlerini de tahsil ettiği anlaşılmaktadır. Fakat kaynaklarda onun hangi felsefe kitaplarını hangi filozoflardan okuduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır. Şu sözü onun felsefe ilimlerini okuduğuna açık bir delildir: “Büyük okyanuslara açılarak İslam tâbilerinin nehyedildiği konulara daldım. Bütün bunları hakka ulaşmak maksadıyla yaptım. Çünkü ömrüm boyunca hedefim taklidden kaçıp tahkîke ulaşmaktı.” Onun hakkında bilgi aktaran müerrihlerin bu konuda susmaları, herhalde bu ilimlerin tahsil edilmesinin Ehl-i Sünnet âlimleri ve halk tarafından hoş karşılanmayıp dışlanması nedeniyle olsa gerektir.

E- İmâmü’l-Haremeyn’in İlmî Seyahatleri
Bilindiği gibi ilk dönemlerde âlimler tahsillerini tamamlamak ve bilgilerini arttırmak amacıyla ilim merkezi olan değişik bölgelere seyehatler yapıyorlardı. Çünkü onlar ilmin vatanı olmadığı gibi sonunun da olmayacağı inancındaydılar. Cüveynî bulunduğu Nîsâbur bölgesinde bir yandan ilmî tahsilini tamamlamaya çalışırken, bir yandan da diğer âlimlerle ilmî münâzaralarda bulunarak Ehl-i Sünnet inancını savunuyor ve bu mezhebin o bölgede güçlenmesi için gayret sarfediyordu. Bu durum yaklaşık (446/1053) yıllarında “mihnetü’l-Eşâira” diye bilinenhadise ortaya çıkıncaya kadar devam etti. Şiî-Mu’tezilî görüşleri koyu bir taassupla savunan ve Eş’arîliğin güçlenmesini hazmedemeyen devrin selçuklu veziri Amîdülmülk el-Kündürî (ö. 456), bit’atçilere minberlerden lanet okunması için Tuğrul Bey’den ferman çıkarttıktan sonra bunu Eş’ariyye âlimlerinin aleyhinde kullandı ve onları vaaz verme, ders okutma faaliyetlerini yasakladı; bir kısmının da hapsedilmesine karar verdi. Bu gelişmeler üzerine Cüveynî, aralarında Beyhakî (ö. 458/1066) ve Abdülkerim el-Kuşeyrî (ö. 465/1073) gibi meşhur âlimlerin de bulunduğu bir gurupla birlikte Nîsâbur’dan ayrılarak önce Asker’e , oradan da Bağdat’a gitti. Bölgenin ileri gelen âlimleri ile tanışıp ilmî münâzara ve sohbetlerde bulundu. Ebû Muhammed el-Cevherî (454/1062) ile görüşüp ondan hadis okudu . Daha sonra Hicaz’a geçip (450/1058) dört yıl kadar Mekke ve Medine’de kaldı. Oradaki âlimlerle bir araya gelip ilmî sohbetlerde bulundu. Bu arada ders okutmaktan da geri kalmayan Cüveynî’nin şöhreti bu bölgede yayıdı ve İmâmü’l-Haremeyn ünvanı ile anılmaya başladı. Tuğrul Bey’in vefatından (ö. 455/1063) sonra Selçuklu Sultanı olan Alparslan’ın (ö. 465/1073) Kündürî’yi azledip yerine Nizâmülmülkü getirmesi üzerine Cüveynî Nîsâbur’a döndü (455/1063) ve kendisi için yaptırılan Nizâmiye Medresesi müderrisliğine tayin edildi. Burada vefâtına kadar sürdürdüğü öğretim faaliyetine gencinden yaşlısına, cahilinden âlimine kadar pek çok kişi katılarak ilminden faydalandı. Her gün 300’ü aşkın kişinin derslerine devam ettiği nakledilir .

Yetiştirdiği meşhur öğrenciler arasında Gazzâlî (ö. 505/1111), Kiyâ el-Herrâsî (ö. 504/1110), Ali b. Muhammed et-Taberî, Abdülgâfir el-Fârisî, Ebu’l-Muzaffer Ahmed b. Muhammed el-Havvâfî (ö. 500/1106), Ebû Nasr Abdürrahim el-Kuşeyrî (ö. 514/1120), Ebû Sa’d İsmail b. Ebî Salih el-Kirmânî (ö. 531/1137)

Makalenin Devamı İçin Ekteki Dosyayı Açın