Hit (5665) M-204

Osmanlı Devletinde Şeyhülislamlık Müessesesi

Yazar Adı : İlim Dalı : Tarih
Konusu : Dili : Türkçe
Özelliği : Makale Türü : Müstakil
Ekleyen : Nurgül Çepni/2009-07-04 Güncelleyen : /0000-00-00

Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık Müessesesi

Osmanlı Devleti, köklü müesseselere sahip olduğu için altı asırdan uzun bir süre yaşayabilmiştir. Bu müesseselerden biri olan Şeyhülislâmlık makamı, dînî ve hukûkî olarak en yüksek otoriteyi temsil etmektedir. “Yaşlı”, “bilge” ve “reis” manalarına gelen “şeyh” kelimesinin İslâm’a izâfesiyle oluşan Şeyhülislâm unvanı, hicrî IVmiladi 10. asrın ikinci yarısında Horasan bölgesinde ortaya çıkmıştır.1 Abdullah b. El-Mübarek (v. 797), Fahreddin er-Râzî (v. 1209) ve Sadeddin et-Teftâzânî (v. 1389) gibi âlimler Şeyhülislâm unvanıyla tanınmışlardır.

Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlığın ne zaman kurulduğu hakkında kesin bir görüş bulunmamakla beraber, genellikle ilk Şeyhülislâm’ın Sultan II. Murad (1421-1451) devrinde bu makama tayin edilen Molla Fenârî (v. 1431) olduğu kabul edilir. 2 Zenbilli Ali Efendi (v. 1526), İbn-i Kemâl Paşa (v. 1533) ve Ebussuûd Efendi (v. 1574) devirlerinde Şeyhülislâmlık daha fazla önem kazanarak ilmiye teşkilatının en yüksek makamı hâline gelmiştir. Ebussuûd Efendi’den itibaren Rumeli Kadıaskerliği yapanların Şeyhülislâmlığa tayin edilmesi uygulaması başlamıştır. Önceleri Şeyhülislâmlar hayat boyu görevde kalırken, Kânûnî Sultan Süleyman (1520-1566) devrinde ilk defa Çivizâde Mehmed Efendi (v. 1547) padişah tarafından azledilmiştir. Şeyhülislâmların tayin ve azli, tamamen padişahın iradesine bağlı olan bir husustur. Yeni tayin edilen Şeyhülislâm’a beyaz çuhayla kaplı samur kürk olan “ferve-i beyzâ” giydirilirdi. 3 Ebussuûd Efendi devrinde Şeyhülislâm’ın maaşı günlük 600 akçeye kadar çıkmıştı. O dönemde 12 akçeye bir koyun alınabildiği düşünülürse Şeyhülislâm’ın maaşının ne kadar yüksek olduğu anlaşılır.

Şeyhülislâmlara Sultan II. Mahmud (1808-1839) devrine kadar ayrı bir hükümet dairesi tahsis edilmediğinden kendi konaklarında işlerini yürütürlerdi. Şeyhülislâm konağında fetva emini, kethüdâ, mektupçu, telhisçi adlı memurlar ile kâtipler görev yapardı. Haziran 1826’da Yeniçeriliğin kaldırılmasından sonra Yeniçeri Ağası'nın Süleymaniye Câmii arkasındaki makamı olan Ağa Kapısı, Şeyhülislâmlığa tahsis edildi ve onların da böylece resmî bir dairesi oldu. Daha sonra burada Anadolu ve Rumeli Kadıaskerliği ile İstanbul Kadılığı da hizmet vermeye başladı. Tanzimat devrinde Şeyhülislâmlık içinde çeşitli işleri gören meclisler kurularak geniş bir bakanlık teşkilatına dönüştü. Kadıların tayinleriyle ilgilenen Meclis-i İntihâb-ı Hükkâm, şer’î mahkemelerin temyiz mercii olan Fetvahane ve Meclis-i Tedkîkât-ı Şer’iyye, medreselerin bütün işlerinden sorumlu olan Meclis-i Mesâlih-i Talebe ve tarikat şeyhlerinin bağlı olduğu Meclis-i Meşâyih, bu meclislerin en önemlileridir. 4 Ayrıca aynı dönemde Şeyhülislâm, bugünkü bakanlar kuruluna benzeyen sadrazam başkanlığındaki Meclis-i Vükelâ toplantılarına katılırdı. 5

Devlet protokolünde padişah ve sadrazamdan sonra gelen Şeyhülislâm, başta bayramlaşma merasimi olmak üzere bütün önemli merasimlere katılırdı. Padişahın devlet idaresiyle ilgili yönünü sadrazam, din işleriyle ilgili yönünü Şeyhülislâm temsil ederdi. Bu yönden Şeyhülislâm, Osmanlı padişahlarının Yavuz Sultan Selim (1512-1520) devrinden itibaren sahip olduğu hilâfet makamının dinî sahadaki görevlerini üstlenmiş oluyordu. Fatih Kanunnâmesi’nde Şeyhülislâm’ın ulemânın serdârı olduğu zikredilmektedir. Hezarfen Hüseyin Efendi’nin Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Al-i Osman adlı eserinde ise Osmanlı Devleti’nin asıl dayanağı olan din sahasında yetkili sayıldığı için Şeyhülislâm’ın bazı hususlarda sadrazamdan üstün olduğu söylenmektedir. 6

İnsanların müftüsü manasında “Müfti’l-Enâm” da denilen Şeyhülislâm’ın aslî görevi, herhangi bir kişiden padişaha kadar kendisine sorulan meselelerde fetva vermektir. Bu fetvalar, günlük hayattaki bir ibadetle ilgili olabileceği gibi padişahın tahttan indirilmesi ve katliyle ilgili bir konuda bile verilebilirdi. Bunun yanında, örfe dayanarak çıkarılan kanunnamelerin şeriata uygunluğu da Şeyhülislâmlar tarafından sağlanmıştır. Şeyhülislâmlığın sahip olduğu bu hukûkî otorite, bir yönüyle günümüzdeki Anayasa Mahkemesi'ne de benzetilebilir. Osmanlı Devleti’nde hukukun uygulanmasını sağlayan kadılar en üst makam olarak Şeyhülislâmlığa bağlıdır. 7

Şeyhülislâmlık, Maârif Nezâreti kurulana kadar eğitim sahasında da en yüksek makam olarak kabul edilmiştir. Orta ve yüksek derecede eğitim veren medreseler, Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar Şeyhülislâmlığa bağlı kalmıştır. Şeyhülislâmlık içindeki Ders Vekâleti, medreselerin bütün meseleleriyle ilgilenen bir alt birim olarak ortaya çıkmıştır. Günlük ücreti kırk akçeden yukarı olan bütün müderris ve kadıların tayin ve azli, Şeyhülislâm’ın teklifi ve padişah onayıyla yapılmıştır. 8

Osmanlı döneminde din hizmetlerini yürüten imam-hatip, müezzin ve vâiz gibi görevlilerin tayin ve azli de yine Şeyhülislâm vasıtasıyla yapılmıştır.

Aslî görevleri dışında Şeyhülislâm’ın bütün devlet meselelerinde padişaha bir nevi danışmanlık yaptığı söylenebilir. Osmanlı padişahları, savaş ve barış yapılmasından yeni para basımına kadar devleti ilgilendiren her konuda devrin Şeyhülislâm'ına görüşlerini sormuşlar ve onlardan fetva almışlardır. Böylece Osmanlı Devleti’nin bütün icraatının şer’-i şerife uygunluğu Şeyhülislâm tarafından denetlenmiştir. 9 Mesela Zenbilli Ali Efendi, Yavuz Sultan Selim’in 150 hazine muhafızının katli konusundaki emrine karşı çıkarak şer’an suçu sabit olmadan kimsenin öldürülemeyeceğini söylemiş ve padişahı kararından vazgeçirmişti. 10 Yine Zenbilli Ali Efendi, Yavuz Sultan Selim’in Osmanlı ülkesindeki bütün Hıristiyanların Müslümanlaştırılması şeklindeki emrini reddetmiş ve kimsenin, dinini değiştirmeye zorlanamayacağını bildirmişti. 11

Ebussuûd Efendi de Kânûnî Sultan Süleyman’ın emriyle Ayasofya vakıflarına bağlı olan dükkânların kiralarının arttırılmamasına karşı çıkarak, “Emr-i sultânîyle nâmeşrû olan nesne meşrû olmaz.” demiştir. 12 Rivayete göre, Kânûnî Sultan Süleyman bütün devlet işlerinde Ebussuûd Efendi’den aldığı fetvaların kabrine gömülmesini istemişti. Böylece padişah, manevî sorumluluğu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’ye yüklemiş oluyordu. 13

Sultan III. Mehmed (1595-1603) devri Şeyhül-islâmlarından Sun’ullah Efendi (v. 1612) ise, bizzat padişaha hitaben şeriata aykırı olan hiçbir duruma rızasının olmadığını söyleyebilmiştir. 14

Osmanlı Şeyhülislâmları, yüksek bir makamı temsil ettikleri için dinî yaşayışlarıyla da devirlerindeki insanlara örnek olmuşlardır. Yukarıda adı geçen Zenbilli Ali Efendi’nin zühd ve takvada eşsiz bir yaşayış sürdüğü ve dinî ilimlerde yüksek bir dağ gibi olduğu kaynaklarda zikredilmektedir. 15 Sultan I. Ahmed (1603-1617), Sultan I. Mustafa (1617-1618; 1622-1623) ve Sultan II. Osman (1618-1622) devirlerinde görev yapan Şeyhülislâm Hoca-zâde Esad Efendi (v. 1625), devrin meşhur mutasavvıfı Aziz Mahmud Hüdaî'ye (v. 1628) intisab ederek ondan Celvetiyye tarikatında hilafet almıştır. 16

Sultan I. Mahmud (1730-1754) devrinde Şeyhül-islâmlık yapan Mirzâzâde Şeyh Mehmed Efendi (v. 1735), takva sahibi bir zât olup üç günde bir Kur’ân-ı Kerîm’i hatmederdi. 17 Yine Sultan I. Mahmud devri Şeyhülislâmlarından Ebülhayr Ahmed Efendi (v. 1742), babasının Eyüp Nişancası’nda yaptırdığı medreseyi tekkeye çevirerek müntesibi olduğu Nakşibendî şeyhi Murad Efendi’ye vermişti. 18

Sultan III. Mustafa (1757-1774) devri Şeyhül-islâmlarından Dürrî-zâde Mustafa Efendi’nin (v. 1774) de ömrünün sonuna kadar beş vakit namazı cemaatle kıldığı ve akşamdan yatsıya kadar seccade üzerinden kalkmayıp duâ ettiği rivayet edilmektedir. 19

1 Kasım 1922’de TBMM tarafından Osmanlı saltanatının kaldırılmasıyla son Şeyhülislâm Mehmed Nuri Medenî Efendi (1859-1927) de görevini tamamlamıştır. TBMM hükümetine bağlı olarak kurulan Şer’iye ve Evkaf Vekâleti de 3 Mart 1924’te kaldırılınca Diyanet İşleri Başkanlığı ortaya çıkmıştır.

Dipnotlar:
1. Murat Akgündüz, Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık, İstanbul 2002, s. 29.
2. Akgündüz, a.g.e., s. 40.
3. Akgündüz, a.g.e., s. 165-183.
4. Geniş bilgi için bk. Esra Yakut, Şeyhülislâmlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, İstanbul 2005.
5. Bk. Murat Akgündüz, “Şeyhülislâm’ın Meclis-i Vükelâ’daki Yeri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Ilâhîyat Fakültesi Dergisi, XVI (2002), s. 265-276.
6. Akgündüz, a.g.e., s. 107-109.
7. Akgündüz, a.g.e., s. 219-252.
8. Akgündüz, a.g.e., s. 259-267.
9. Akgündüz, a.g.e., s. 300-314.
10. Hoca Sadeddin Efendi, Tâcü’t-Tevârîh, İstanbul 1280, 2551.
11. Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, 281-82.
12. Ahmet Akgündüz, İslâm Hukukunda ve OsmanlıTatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul 1996, s. 395.
13. Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kânunnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri, İstanbul 1992, 433.
14. Selânikî Mustafa Efendi, Tarih, haz. Mehmet İpşirli, İstanbul 1999, 2857.
15. Bk. Ahmed Rif‘at, Devhatü’l-Meşâyih ma‘a Zeyl, İstanbul ts., s. 16.
16. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1988, III2, 461.
17. Uzunçarşılı, a.g.e., IVII, 468.
18. Uzunçarşılı, a.g.e., IVII, 469.
19. Bk. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333, 1308.
 

 

Osmanlı Devleti, köklü müesseselere sahip olduğu için altı asırdan uzun bir süre yaşayabilmiştir. Bu müesseselerden biri olan Şeyhülislâmlık makamı, dînî ve hukûkî olarak en yüksek otoriteyi temsil etmektedir. “Yaşlı”, “bilge” ve “reis” manalarına gelen “şeyh” kelimesinin İslâm’a izâfesiyle oluşan Şeyhülislâm unvanı, hicrî IVmiladi 10. asrın ikinci yarısında Horasan bölgesinde ortaya çıkmıştır.1 Abdullah b. El-Mübarek (v. 797), Fahreddin er-Râzî (v. 1209) ve Sadeddin et-Teftâzânî (v. 1389) gibi âlimler Şeyhülislâm unvanıyla tanınmışlardır.
Yayınlandığı Kaynak :
Yayınlandığı Dergi :
Sanal Dergi :
Makale Linki :
Otel Tekstili antalya escort sakarya escort mersin escort gaziantep escort diyarbakir escort manisa escort bursa escort kayseri escort tekirdağ escort ankara escort adana escort ad?yaman escort afyon escort> ağrı escort ayd?n escort balıkesir escort çanakkale escort çorum escort denizli escort elaz?? escort erzurum escort eskişehir escort hatay escort istanbul escort izmir escort kocaeli escort konya escort kütahya escort malatya escort mardin escort muğla escort ordu escort samsun escort sivas escort tokat escort trabzon escort urfa escort van escort zonguldak escort batman escort şırnak escort osmaniye escort giresun escort ?sparta escort aksaray escort yozgat escort edirne escort düzce escort kastamonu escort uşak escort niğde escort rize escort amasya escort bolu escort alanya escort buca escort bornova escort izmit escort gebze escort fethiye escort bodrum escort manavgat escort alsancak escort kızılay escort eryaman escort sincan escort çorlu escort adana escort