| Yazar Adı : | İlim Dalı : Araştırma |
| Konusu : | Dili : Türkçe |
| Özelliği : | Makale Türü : |
| Ekleyen : Nurgül Çepni/2010-03-02 | Güncelleyen : /0000-00-00 |
Dinler Arası Diyalog
Papa VI. Paul'ün ve II. Vatikan Konsili'nin İslâm'a Bakışı
VIII. yüzyılda Şamlı Azîz Yahyâ (Saint Jean Damascène) İslâm'ı sapık bir mezheb olarak nitelendirdiği Arius-cülüğün yeniden zuhuru olarak telâkki etmekteydi1.
O zamandan bugünlere kadar Katolik Kilisesi'nin ve buna paralel olarak diğer Hıristiyan kiliselerinin İslâm'a bakış açısındaki köklü değişikliği ve bu değişiklikteki iki ayrı safhayı büyük bir dikkatle gözden geçirmek lâzımdır. Bu değişikliğin başlangış noktası, Kilise'nin başına geçmeden önce Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye'de uzun süre diplomatik görevlerde bulunmuş ve farklı Hıristiyan fırkaları ile İslâm'ı tetkik etmiş olan Papa XXIII. Jean'ın2 (Giovanni'nin) [1958-1963] bu makāma oturur oturmaz Vatikan'da 21. Ekümenik Konsil'in3 toplanması için verdiği karardır.
1962-1965 arasında üç yıl süren II. Vatikan Konsili onun Papa XXIII. Jean'ın halefi Papa VI. Paul'ün (Paolo'nun) dirâyetli idâresi sâyesinde Kilise'nin o zamana kadar kimsenin aklından bile geçiremediği bir dizi cesur kararlar almasını sağlamıştır. Protestan Reformu'nu hatırlatmasın diye Konsil'in bu çağ-açan kararlarının tümüne reform değil aggiornamento (güncelleştirme, çağa uyma) denilmektedir.
Katolik Kilisesi'nin Yahudilere'e ve Müslümanlar'a düşmanca bakışı bu Konsil'de büyük bir değişime uğramıştır. Tanınmış şarkîyatçı Louis Massignon'un4 (1883-1962), Müslümanlar ile Hıristiyanların biribirlerini anlayıp peşin hükümlerden vazgeçerek aralarında dostluk kurmak yolunun fıkhî tartışmalarla değil, özellikle her iki dinin mistik yanlarındaki ortak noktalar aracılığıyla olabileceğini yıllar boyu savunmuş; bunun için:
Müslümanları ve hıristiyanları ortak oruç tutmaya, Her iki din mensûblarının yakınlaşmalarını sağlamak üzere kutsal sayılan yerlere ortak ziyâretler yapmaya teşvik etmiş ve Bu hareketlerde dâima başı çekmiş olması bazı mahfellerde Kilise'nin Müslümanlara karşı nefrete dayanan geleneksel tavrını II. Vatikan Konsili'nde terk etmesini sağlayan müsait zemini hazırlamıştır. Massignon'uv Konsil üyesi olan talebesi Peder Georges Chehata Anawati'nin (1904-1994) de bu zeminin Konsil kararı olarak kayda geçirilmesinde etkili olmuş ve Papa VI. Paul'ün5 [1963-1978] ise bunu sonuna kadar bütün ağırlığını koyarak desteklemiş olduğu bilinmektedir.
Buna paralel olarak Papa VI. Paul, daha Konsil sona ermeden, 1964'de Vatikan'da bir "Gayrı Hıristiyanlar Dairesi" ihdâs etmiştir. Bu daire şimdiki Papa'nın döneminde, 1988 yılında, "Dinler Arası Papalık Kurulu"na (PCID veyâ PCDI)6 dönüştürülmüştür.
Papalık menşe'li evrâka göre7 PCIR, II. Vatikan Konsil'inin ve Konsil'in 28 Ekim 1965 târihli ve "Dichiarazione Nostra Aetate sulle Relazioni Della Chiesa Con Le Religioni Non-Cristiane" (Kilise'nin Hıristiyanlık-Dışı Dinler İle Münâsebetleri Hakkında Çağımız Bildirisi) başlıklı bildirisinin niyetine uygun olarak, "Dinler Arası Diyalog"u teşvik etmek üzere Katolik Kilisesi'nin merkezî bürosu olup:
Katolikler ile diğer dinlerin sâlikleri arasında karşılıklı anlayış, saygı ve işbirliğini teşvik etmekle;
Dinleri incelemeyi özendirmekle ve Diyaloga müsait kimselerin yetişmesini teşvik etmekle sorumlu kılınmıştır.
II. Vatikan Konsili'nin "Çağımız Bildirisi" 20 Kasım 1964'deki ilk oylamada Konsil'e katılanlardan 99'unun olumsuz oyuna karşı 1651, kısmen tâdil edildikten sonraki 15 Ekim 1965'deki oylamada 250'sinin olumsuz oyuna karşı 1763 ve nihâyet 28 Ekim 1965'deki son oylamada da 88 olumsuz oyuna karşı 2221 olumlu oyla kabûl ve ilân edilmiştir. Bu bildirinin Müslümanlar ile ilgili 3. paragrafı şöyledir:
"Kilise Ahad, Hayy ve Kayyûm, Rahmân ve Kādir, Semâ ile Arz'ın Hâlık'ı olan ve insanlara hitâb etmiş olan Allāh'a kulluk eden Müslümanlar'a da takdir nazarıyla bakmaktadır. Onlar İslâm inancının da yollama yapmakta olduğu vechile İbrâhim'in Allāh'a teslim oluşu gibi Allāh'ın, gizli olsalar bile, hükümlerine, bütün benlikleriyle teslim olmaya çalışmaktadırlar. Her ne kadar İsâ'yı Allāh olarak tanımasalar da ona peygamber olarak saygı duy makta; O'nun bâkire anası Meryem'e de hörmet etmekte ve hattâ ona münâcaatta bulunmaktadırlar. Bundan başka onlar, Allāh'ın, ölümden sonra yeniden dirilecek olan bütün insanların hakkını vereceği kıyâmet gününü de beklemektedirler. Kezâ onlar ahlâkî hayata değer vermekte ve özellikle namaz, zekât ve oruç aracılığıyla Allāh'a ibâdet etmektedirler.
Yüzyıllar boyunca Hıristiyanlar ile Müslümanlar arasında pekçok ihtilâf ve düşmanlık ortaya çıkmışsa da, Konsil hepsini geçmişi unutmaya, karşılıklı olarak biribirlerini anlamaya samimî bir şekilde gayret etmeye ve kezâ bütün insanlar için sosyal adâleti, ahlâkî değerleri, sulhu ve özgürlüğü hep birlikte koruyup üst düzeyde tutmaya dâvet etmektedir."
Daha sonra Vatikan dokümanları arasında "Dinler Arası Diyalog"un metodolojisi konusunda şu pasajla karşılaşmaktayız:
"Diyalog iki yönlü bir iletişimdir. Karşılıklı gelişme ve zenginleşme amacıyla konuşmayı ve dinlemeyi, vermeyi ve almayı gerektirir. Kendi îmânına tanıklık etmeyi de karşısındakininkine karşı açık davranmayı da kapsar. Bu, ne Kilise'nin aslî görevine bir ihânettir ve ne de insanları hıristiyan yapmak için yeni bir metoddur."
Hıristiyan Câmiasının İslâmı Tanıma Merakı
Hıristiyan câmiası hızla yayılan İslâm'a karşı kendisini korunma içgüdüsü ile bu dini yakından tanımak istemiştir. Bunun sonucu olarak da Müslümanların her çeşit dinî ve lâdinî vechesini araştırıp incelemek Batı'da gitgide kurumsallaşmıştır. Kur'ân ilk defa 1143 târihinde Lâtince'ye çevrilmiş ve bu çeviri 1543 târihinde Basel'de basılmıştır. Hıristiyanlığın İslâm'a bakış açısının tenkidî olması normaldir. İslâm da, Hz İsâ'dan sonra sâfiyetini kaybetmiş olan Hıristiyanlığı tenkid etmektedir. Ancak, İslâm âleminin büyük bir çaba sarf etmemesine rağmen Dünyâ'nın her yanında ihtidâ edip de bu dine girenlerin çokluğuna karşı organize ve saldırgan Hıristiyan misyonerliğinin, Hıristiyanlığa kazandırdıklarının azlığı ile ortaya çıkan başarısızlığı Hıristiyan âlemini tedirgin etmiştir ve etmektedir de.
İslâm'ı daha iyi tanımak ve zaaflarını daha iyi teşhis edebilmek gâyesiyle Hıristiyan âleminde büyük yatırımlar yapılmış bulunmaktadır. İslâm'ı ve islâmî ilimleri öğrenmek ve öğretmek üzere araştırma merkezleri, enstitüler ve üniversitelerde kürsüler; ayrıca islâm ülkeleriyle münâsebetlerde daha bilgili ve avantajlı olabilmek üzere bakanlıklarda uzman komiteler ve danışmanlıklar ihdâs edilmiştir. Müslüman ülkelerde ise Hıristiyanlığı da Mûsevîliği de ve diğer dinleri de öğrenmek ve öğretmek için bu kabil ilmî müesseseler ve çok sayıda uzman kişiler yoktur. Ve maalesef görülmektedir ki İlâhiyat Fakülteleri'ndeki hocaların bile çoğu Hıristiyanlık hakkında araştırma ve incelemeye dayanan ciddî ve güvenilir bir bilgiye sâhib değildirler. İtiraf etmek gerekir ki müslümanların Hıristiyanlık hakkındaki bilgileri daha çok kulaktan dolma olup çoğunlıkla da zanna yâni vehme dayanmaktadır.
Hıristiyan çıkarlarını korumak üzere Hıristiyan âleminde İslâm'a karşı duyulan bu bilgilenme sürecine, Türkiye'de Oryantalizm (Şarkîyat) denilmektedir. Batı'da ise Oryantalizmin lûgat mânâsı: 1) Doğu milletleri, dilleri, târihleri, medeniyetleri vs… ile ilgili bilgilerin tümü, ya da 2) Doğu ile ilgili şeylerden zevk alma eğilimi'dir.
II. Cihan Harbi'ne kadar oryantalistlerin tutumu hep, İslâm hakkında yapılan incelemeleri temel alarak İslâm'ı tenkid etmek olmuştu. Ancak bu tenkidlerin misyonerlik açısından Müslümanları iknâ etmediği gibi Hıristiyanların İslâm'a geçişlerini de önleyemediğini fark ve idrâk edince oryantalistler, stratejilerinin yanlış yürütüldüğünü düşünmeye başladılar. O zamana kadar İslâm'a, hep Hıristiyanlığın bakış açısından bakarak ve bu bakış açısının kendilerine İslâm'ın zaafları olarak gösterdiği konulara dayanarak bir savaş açmışlardı.
Oryantalistler İslâm'ı bir Müslümanın idrâk ettiği şekilde idrâk etmediklerinin farkına vardıkları ân, bu dine bir Müslüman gibi düşünerek nüfûz edip zaaflarını ortaya çıkarmanın Müslümanlar üzerinde daha etkili olabileceğine inanmaya başladılar. Bu dönüm noktası oryantalistlerin ve Batı'nın entellektüellerinin İslâm'a, alman filozofu Edmund Husserl'in (1859-1938) fenomenolojik metodu'nu uygulayarak peşin hükümsüz ve İslâm'ı dış söylemlerle değil içerisinden kavramak sûretiyle bakmaya sevketti. Fakat böyle bir metodun uygulanmasının zaman içinde çok ilgi çekici bir sonucu oldu: İslâm'ı peşin hükümsüz tetkik eden pek çok oryantalist ve entellektüel ihtidâ ederek İslâm'la şereflendiler. Bunu da II. Vatikan Konsili'nin kararını uzaktan hazırlamış olan etkenlerden biri olarak addetmek gerekir.
Batı'nın önde gelen oryantalistlerinden:
Silvestre de Sacy (1758-1838), Reinhart Pieter Anne Dozy (1820-1883), Ernst Renan (1823-1892), H. Hirschfeld (?), Clair Tisdall (?), Theodor Nöldeke (1836-1930), İgnaz Goldziher (1850-1921), Leone Caetani (1869-1935), Joseph Schacht (1902-1969), Bernard Lewis, vb … Batı'nın emperyalist emellerine hizmet eden, İslâm'ı hor gören bir oryantaizm anlayışı sergilemişlerdir.
Buna karşılık İslâmı doğru anlamaya çalışan oryantalistlerden:
René Guénon ya da Abdülvâhid Yahyâ eş-Şâzelî (1886-1951), Michel Valsan ya da Şeyh Mustafa Abdülazîz (vef. 1974), Titus Burckhardt ya da Sidi İbrâhim İzzeddin ed-Darkavî (1908-1984), Frithjof Schuon ya da Şeyh İsâ Nureddin Ahmed eş-Şâzelî ed-Darkavî el-Alevî el-Meryemî (1907-1998), Vincent Monteil ya da Mansûr (doğ. 1903), Eva de Vitray-Meyerovitch ya da Havvâ (1909-2001), Michel Chodkiewicz ve kızı Claude Addas, Charles-André Gilis ya da Adürrezzâk Yahyâ, vb… gibileri ihtidâ etmişler ve Müslüman olduklarını açıkça ilân etmişlerdir.
Louis Massignon (1883-1962), Anne Marie Schimmel (1922-2003), William C. Chittick'in Müslüman olduklarını ise yalnızca yakınları bilmektedir.
Ayrıca: R.P. Dozy (1820-1883), Martinus Theodorus Houtsma (1851-1943), Snouck Hurgronje (1857-1936), David Samual Margoliouth (1858-1940), Bertrand Carra de Vaux (1867-1953), Reynolds Alleyn Nicholson (1868-1945), Carl Brockelmann (1968-1956), Frederick William Hasluck (1878-1920), Helmut Ritter (1892-1971), Toshihiko İzutsu (1914-1993), Henry Corbin (1903-1978), Henri Laoust (1905-1983), Louis Gardet (1904-1986), Georges Chehata Anawati (1905-1994), Edward Said (1935-2003); ve ve dinî aidiyetlerini özellikle belirtmek istemeyen: Stephen Hirtenstein, Thierry Zarcone, Alexandre Popovic, Irène Melikoff, Paul Ballanfat gibi genç araştırıcılar vb… da İslâm hakkında objektif inceleme ve değerlendirmeler yapmışlardır.
Papa II. Jean Paul'ün Strateji Değiştirmesi
Şimdiki Papa II. Jean-Paul (Johannes Paulus/Karol Wojtyła; doğ. 18 Mayıs 1920), Şamlı Azîz Yahyâ'dan yaklaşık 12 yüzyıl geçtikten sonra, 5 Mayıs 1999 târihli genel kabûlünde hâzırûna Hıristiyanlık ile İslâm arasındaki diyalogdan söz ederken şunları söyleyebilmiştir:
Biz hıristiyanlar İslâm ile sâhib olduğumuz ortak dinî değerleri sevinçle teşhis ve tasdîk etmekteyiz. Bundan birkaç yıl önce Casablanca'da genç müslümanlara söylemiş olduklarımı bugün tekrarlamak istiyorum: "Bizler aynı Allāh'a, Ahad olan Allāh'a, Hayy olan Allāh'a, âlemleri yaratan ve yarattıklarını kemâle erdiren Allāh'a inanmaktayız. İsâ da İsrâil'in: "Rabb'imiz olan Allāh bizim tek Rabb'imizdir"8 şeklindeki âmentüsünü sâhiblenerek bunu bizzât tasdîk etmektedir.
Aynı Papa 18-19 Ağustos 1985'de Fas'a yapmış olduğu ziyârette ise 50.000 Müslüman gencine hitâben yaptığı konuşmayı da Fâtiha Sûresi'ni bir başka şîveyle söylüyormuşcasına şöyle bitirmekteydi:
Sözlerimi, sizlerin önünde O'ndan bizzât istimdâd ederek bitirmek istiyorum:
Yâ İlâhî! Sen bizim Hâlık'ımızsın. Sen Cemîl'sin ve senin Rahmet'in herşeyi kuşatmıştır. Her mahlûkun hamdı Sana aittir. Sen, biz insanlara yaşamamız gereken derûnî bir Şerîat verdin. Senin hükmüne uymak bizim vazifemizi ifâ etmek demektir. Senin gösterdiğin yolu izlemek nefsimizin selâmetidir. İtaatimiz Sanadır. Arzda giriştiğimiz her teşebbüsde bizlere Sen yol göster! Kalbimizi Sen'in hükmünden saptıracak hevâ ve heveslerden bizleri halâs et! Beşerî bozgunlukları haklı göstermek için Sen'in Adın'ın ardına saklanmamıza müsaade etme! Yâ İlâhî! Sensin Ahad. Kulluğumuz ancak Sanadır. Bizi Sen' den uzaklaştırma! Ey, bütün insanları mahkemeye çekecek olan Allāh'ım! Rûz-i cezâda Sen'in seçkinlerinin arasında olmamız için bizlere yardım et! Ey Adl'in ve Selâmet'in sâhibi olan Rabb'im! Bizlere hakîkî sevinci, hakîkî muhabbeti olduğu kadar milletler arasında sürekli bir kardeşlik de lûtfet! Bizleri ebediyete kadar lûtuflarına garket! Âmin.
Bir tâmiminde Papa II. Jean-Paul, 1215 târihli IV. Laterano Konsili'nin Allāh'ın Zâtı'nın "doğurmadığını ve doğurulmuş olmadığını" ilân etmiş olduğunu ve bunun da Kur'ân'ın CXII. İhlâs Sûresi'nin ifâdesinin9 aynı olduğunu hatırlattıktan sonra: "Bu anlamda, yâni Allâh'ın Tek olan Zâtı söz konusu olduğunda Hıristiyanlık ile İslâm arasında anlamlı bir tekābüliyetin mevcûd olduğunu" da beyân etmiştir.
Fakat bu arada katolik âleminde "Dinler Arası Diyalog"un Hıristiyanlığın temel amacı olan misyonerliğe hizmet etmesi gerektiği konusunda fikirler de ileri sürülmeğe başlamış ve Kardinaller'in bir bölümünün bu yönde bir strateji tesbit edilmesi gerektiği husûsundaki eğilimleri, sonunda, Papa II. Jean Paul'ü 1990'da Redemptoris Missio başlıklı Papalık tâmimini yayınlamaya sevk etmiştir. Bu tâmimle "Dinler Arası Diyalog"un 1) gāyesi ve 2) stratejisi resmen başka bir mecrâya çekilmiş bulunmaktadır. Bu tâmimin 55 numaralı fıkrasında Papa II. Jean Paul, bu sefer, şunları beyân etmektedir:
"Dinler Arası Diyalog", Kilise'nin İncîl'in mesajını yaymak görevinin parçasıdır. Karşılıklı bir tanışma ve bir zenginleşme metodu ve aracı olarak telâkki edildiğinde bu, Kilise'nin Hıristiyan olmayanlara İncîl'in mesajını tebliğ görevine10 karşı olmadığı gibi, aksine, bu görevle özellikle bağlantılı olup bunun bir tezâhürüdür. Zîrâ bu görevin muhâtabları İsâ'yı da İncîl'i de tanımayan ve genellikle de başka dinlerin sâlikleri olanlardır11… Konsil de, Kilise'nin daha sonraki12 tedrisâtı da kurtuluşun Mesih'den geldiğini ve diyalogun da İncîl'in mesajını yaymakdan ayrı tutulamayacağını dâima kararlılıkla savunmak sûretiyle bütün bunları geniş bir biçimde vurgulamışlardır.
Bütün ömrü mücâdeleyle geçmiş, sabırlı ve güçlü bir strateji üstâdı olan Karol Wojtyła/Papa II. Jean Paul, II. Vatikan Konsili'nin bir gerçeği idrâk ederek ve Katolik Kilisesi'nin, 12 yüzyıllık gelenek ve nefretini arkada bırakarak, cesâretle almış olduğu Konsil kararını aradan 25 yıl geçtikten sonra, böylece, "Hıristiyan olmayanlara İncîl'in mesajını tebliğ aracı" hâline dönüştürmüş bulunmaktadır.
Papa II. Jean Paul'ün "Dinler Arası Diyalog" konusundaki strateji değişikliğini dile getiren Redemptoris Missio tâmiminden 10 yıl sonra, Vatikan'daki "Îman Doktrini Teşkilâtı"nın13 (Congregazione per
Hıristiyan olmayanlara İncîl'in mesajını tebliğ Katolik Kilisesi temel görevidir. Katolik Kilisesi bu konuda:
Kendisinin bütün insanların vasîsi olduğuna,
Kurtuluşun da ancak ve ancak Kilise aracılığıyla olduğuna ve hepsinin de üstünde,
Hakîkatın yalnızca kendi tekelinde olduğuna
inanmaktadır. Ancak, Kilise'nin bütün Dünyâ'da bu misyonerliği yaparken diğer din mensûblarıyla çatışmaması mümkün müdür? Şu hâlde, bu kabil çatışmaları 1) yumuşatmak ve 2) mümkünse önlemek üzere uzun vâdeli bir strateji uygulamak gerekecektir. İşte Papa II. Jean Paul'un Hıristiyanlık-dışı dinlerin alanına sokmak istediği "Truva Atı", kendisi tarafından bu amaca yöneltilmiş olan "Dinler Arası Diyalog"dur.
"Dinler Arası Diyalog" ile ilgili olarak Papa II. Jean Paul zamanında Vatikan'da apayrı bir bürokrasi tesis edilmiş ve bu işe milyonlarca dolarlık bir bütçe tahsîs edilmiştir. Bu iş sûret-i hakdan gösterilerek 1) yumuşak bir tarzda, ama 2) kararlı ve saldırgan bir misyoner zihniyetiyle yönetilmektedir. Diyalogun inisiyatifi tamâmen Hıristiyanların14 elindedir. "Dinler Arası Diyalog" ile ilgili toplantılar, toplantıların gündemi ve süresi, dâvet edilecek olanlar büyük ölçüde hep Hıristiyanlar tarafından tesbit ve empoze edilmektedir.
Vatikan'ın bu stratejisinin temel amacı önce İncîl tebliğinin diğer dinlere ve bu arada da özellikle Müslümanlara mûnis gösterilmesinde aracı olacak olan, ülkelerinde gerek idâreci, gerek bilim adamı, gerekse tüccâr vs… olarak belirli bir etkinliğe sâhip bulunan şahsiyetlere tesir edebilmektir. Bu zevâtın ise:
Bâzı Hıristiyan örf ve âdetlerinin sinsice kamu hayatına sokulmasına,
Bâzı Müslüman örf ve âdetlerinin yıpratılmasına,
Bâzı hakların elde edilmesi için aracılık edilmesine, baskı grubu oluşturulmasına,
Noel Baba, Saint Valentin, Azîze Teresa gibi tanınmış Hıristiyanların Müslümanların kendi mubârek şahsiyetlerinin yerine zihinlerde paradigmalaştırılmasına,
Hıristiyan örf ve âdetlerini bilmenin ve bunları savunmanın insanı entelektüel, hoşgörü sâhibi, ayrıcalıklı ve hattâ kahraman kılacağı fikrinin yerleşmesine,
Kilise'nin gizli ya da âşikâr para desteğine zemin hazırlanmasına ve bunların insânî yardım olarak algılanmasının sağlanmasına,
Hristiyanlığın i'tibâr ettiği mûcizelerle ve azîz saydığı kişilerle ilgili hikâyelerin Medya'da ve çocuk kitaplarında yaygınlaştırılmasına,
İslâm inançlarında şüphe uyandıracak yayınlar, münâzaralar yapılmasına,
Yâni, kısacası, Vatikan'ın uzun vâdeli politikasına
farkına varmasalar dahî, yardımcı olabilecekleri ya da Kilise'nin bu girişimlerini minimize edebilecekleri veyâhut da en azından tarafsız kalabilecekleri ümid edilmektedir.
"Dinler Arası Diyalog"un Yararları Var Mıdır?
Kur'ân: "Ey insanlar!... Biribirinize ârif olasınız diye sizleri şûbelere ve kabîlelere ayırdık. Muhakkak ki Allāh'ın indinde en kerîm olanınız en çok ittikā sâhibi olanınızdır…" demekle farklı topluluklara ait insanların tanışıp, biribirlerinin ahvâline ârif olmalarını, fakat bu tanışıklığın onların takvâsını zayıflatmamasını murâd etmektedir. Buna göre müslümanların "Dinler Arası Diyalog"a bu şartlara uyarak riâyet etmelerinde bir sakınca yoktur.
Bununla beraber "Dinler Arası Diyalog" herkesin sellemehüsselâm girişebileceği bir uğraş değildir. Hıristiyanların bu konuda inisyatifi elde bulundurduğunu ve bu işe tahsîs ettiği kimselerin hem konularının uzmanı, hem iyi müzâkereci, hem iyi strateji uygulayıcısı ve hem de Hıristiyanlık taassubu ile hareket etmeğe şartlandırılmış kimseler oldukları unutulmamalı; Kilise'nin oyununu tersine çevirecek kıratta kimselerin müzâkere masasına oturmasına özen gösterilmelidir.
Hiç şüphesiz "Dinler Arası Diyalog"un muhâtabı "T.C. Diyânet İşleri Başkanlığı" olmalıdır. Başkanlık'da mutlakā "Dinler Arası Diyalog Dairesi" kurulmalı ve
