Kelîle ve Dimne

İçeriği

Eserin ortaya çıkışı M.S. 3. Yüzyıla rastlar ve aslı Sanskritçedir.

Konusu, çeşitli hayvanların ağzından anlatılmış ibretli hikayelerden meydana gelmiştir.

Gayesi insanlara ve devlet büyüklerine hikmetli ve ahlaki öğütler vermektir."

Kelile ve Dimne tarih boyunca en çok okunan, çevrilen ve uyarlaması yapılan üç-beş kitap arasındadır.

Temel konusu ahlak ve siyâsettir.

Hükümdar ile aristokrat bir aydın arasında vuku bulması temenni edilen istişare sohbetleridir

Eserin özü, Otorite kaynağına yakınlık, uzaklık; otoritenin devamını sağlayan temel ilkeler; halk -hükümdar ilişkisi, hükümdar vüzerâ ilişkisi, siyâsî ihtiraslar, ehliyet, beceriklilik, ihanet; hile v.b. konular kitap boyunca uzayan sohbetin temel mevzûlarıdır.

Bu kitapla ilgili araştırma yapanların en ünlüleri; Silvestre de Sacy, Henry Zotenberg, J. Hertel, Th. Benfey, Theodor Nöldeke, Cari Brockelmann, Keith-Falconer, William Wright, Ignazio (büyük) Guidi, Papaz Luis Şeyho el Mardînî ve Ludwig Kosegarten'dır.1 Luis Şeyho dışında Araplardan Kelile ve Dimne üzerine - oryantalistler kadar

Bu saydıklarımız, Mardinli Papaz Luis Şeyho hâriç Avrupalı oryantalistlerdir. Geçen asırda ve bu asrın ilk yarısında yaşamışlardır.

Eserin Asıl Dili, Adı Ve Yazarı

Bu kitap ikibin sene önce -Berzeveyh'e göre- Beydebâ ya da Bidpâ isimli bir Hint bilgesi tarafından Debşelîm adlı Hint kralına Sanskritçe olarak sunuldu.

Rivayetlere göre Makedonyalı İskender'in gidişinden sonra halkın başına geçen Debşelîm sınır tanımaz bir despot olmuştu.

Beydebâ, bu azgını usûlüne uygun bir şekilde uyarmak, hatâlarından vazgeçirmek için bu kitabı yazdı.

Eski çağların brahmanları gibi o da öğütlerini hayvanların dilinden verdi.

Bilindiği gibi brahmanlar ruh göçüne inandıkları için hikmeti ve nükteyi hayvanların ağzından vermekteydiler. 3

İslam Ansiklopedisi'nin Cari Brockelmann tarafından hazırlanan Kelile ve Dimne maddesinde eserin Sanskritçe adının "Karataka ve Damanaka" olduğu belirtiliyor.

Bunlar başkahraman olan iki çakalın isimleridir.

Th. Benfey'in, Sanskritçe'den yaptığı çevirinin giriş kısmında uzun uzadıya değindiği gibi Avrupa, hatta dünya edebiyatında hayvanların konuşturulduğu masal motiflerinin kaynağı Hindistan'dır. 4

Eserin aslına dair ilk ciddi çalışma Hertel tarafından yürütülmüştür.

İlk bulgular, bir giriş ile her biri "tantra" yani "insan zekasının kullanacağı hal" adını taşıyan beş kitaptan ibarettir.

En eski düzenleme Tantrâkhyâyika adını taşır. Bunun ikinci bir şekli de Pançatantra adını taşımakta ve Hindistan'da yaygın bir halk kitabı olarak sayısız varyantı bulunmaktadır.5

Berzeveyh ya da Burzöe ilk beş bölümü Pançatantra'dan çevirdikten sonra esere diğer Hint masallarını da kattı.

Sonradan eklenen bu üçünün kaynağının Mahâbhârata olduğu anlaşılmıştır.6

Daha sonra gelen iki bölüme ise Pançatantra'nın daha yeni bir şekli olan Hitopadesa'da tesadüf edilmiştir.7

O halde elimizdeki Kelile ve Dimne kitabının geri kalan kısımları Berzeveyh ve İbnü'l-Mukaffa tarafından yazılmıştır.

Bunlar, zamanın icabına göre bazı eklemeler ve tadilattan ibarettir.

Konunun uzmanlarından olan Prof. J. Hertel'e göre kitabın tümünün yekpare halde Sanskritçe olarak bulunamaması akla iki ihtimali getirmektedir:

ya bir bütün teşkil ediyordu, Berzeveyh çeviriyi bu bütünden yaptı ve o bütün sonradan parçalandı;

yahut Berzeveyh konuya uygun bölümleri çeşitli kitaplardan derledi.

Elimizdeki Kelile ve Dimne, İbnü'l-Mukaffa tarafından Berzeveyh'den çevrilen ve bazı değişiklikler yapılan nüshadır.

Kitabın çevirileri kısmında bu mevzuyu işleyeceğiz.

Kitabın Sanskrit Dilinde Dağınık Halde Bulunan Bab İsimleri

Bunlar, her biri kendi içinde başka hikayelere açılan 12 bölümdür. el-Marsafî bunları şöyle sıralıyor:

1) Arslan ve Öküz

2) Gerdanlı Güvercin [Yahut Tasmalı Güvercin]

3) Baykuşlar ve Kargalar

4) Maymun ile Kaplumbağa

5) Âbid ile Gelincik

6) Tarla Faresi ile Gelincik

7) Hükümdar ile Fenze Adlı Kuş

8) Arslan, Âbid ve Çakal

9) Dişi Arslan, Avcı Süvari8 ve Çakal

10) îlaz, Bilaz, îraht

11) Gezgin ile Kuyumcu

12) Şehzade ve Arkadaşları 9

Eserin Çevirileri

Kuşkusuz Kelile ve Dimne'yle ilgili araştırmalarda asıl çaba; hangi dillere çevrildiği, bu çevirilerde ne türden tadilat yapıldığı ve ilk çevirilerinin hangileri olduğu mevzularında yoğunlaşmıştır.

Tibetçete Yapılan Çeviri

En eski çeviri budur. Araştırmacılar bu çevirinin cüzî bir bölümüne ulaşabildiler. Anton Şefner, bulunan parçaların Kelile ve Dimne'ye benzediğini farketmiştir.10

Pehlevî Diline (Eski İran Dili) Yapılan Çeviri

İran Kisrası Husrev Anûşirevan (531-579 m.) Pançatantra'nın eski bir şeklini çevirtmek için özel doktoru Berzeveyh'i (=Burzoe'yi) Hindistan'a gönderdi.

Burzoe eseri Sanskritçe'den çevirdi ve esere başka Hint masalları da kattı.

Sonradan katılanların ilk üçü Mahâbhârata'nın 12. kitabından alınmıştır.

Burzoe, Sanskritçe'den Pehlevîce'ye yaptığı bu çevirinin başına kendi hayat öyküsünü ekledi; bilge vezir Buzurkmihr de ona şeref vermek için bunun altına imzasını koymuştur.11

Eserin dünya dillerine çevrilişinde birinci durak işte bu Berzeveyh çevirisidir.

Bugün Kelile ve Dimne adlı derli toplu bir kitap varsa, bu durumu önce Berzeveyh'e sonra da İbnü'lMukaffa'ya borçluyuz.

Bu Pehlevîce nüsha, önce Süryânîce'ye sonra da Arapça'ya çevrilecek ve hakettiği üne kavuşacaktır.

Süryânîce'ye İlk Çeviri

Burzoe'nin Pehlevî diline yaptığı çeviri ele geçirilemedi; ama aşağı-yukarı 570 m. de "Bûd" adlı bir müellif tarafından Süryânî diline yapılan çeviri ile ilgili bir yazma bulunabilmiştir.

Bu yazma önce Mardin'de bir manastırda ,sonra Musul patriğinin kütüphanesinde muhafaza edilmiştir.

Daha sonra Paris'te Graffin'in eline geçti.

Sacy'nin bulduğu eksik nüsha sayesinde Bickell, eserin ilk neşrini yapabildi. 12

Süryânî dilindeki çeviride kitabın ismi Kalilag ve Damnag idi.

Bu okuyuş Pehlevî diline daha uygundur.

Sachau'ın Musul'da yaptırdığı üç yeni kopyaya başvuran F. Schultess çok daha sağlam bir metin ortaya koymuştur. 13

Arapça'ya Yapılan Çevirisi

Süryânîce çeviriden aşağı-yukarı üç asır sonra Abdullah İbnü'l-Mukaffa, Burzoe'nin Pehlevîce çevirisini Arapça'ya çevirdi.

Esere özgün bir giriş ekledi.

Burzöe'nin daha önce yaptığı girişe, dinlerle ilgili fikirleri kendisinin (İbnü'l-Mukaffa'nın) soktuğu ileri sürülmüş ise de artık bu fikirlerin asıl (Pehlevîce) metinde mevcut olduğu kabul edilmektedir.

İbnü'l-Mukaffa Pançatantra diye de adlandırabileceğimiz ilk beş kitabın sonuna kendi ilhamından doğmuş olan Dimne'nin muhakemesiyle ilgili bölümü eklemiştir.

Zâhid ile Misafir bölümünü de onun eklemesi ihtimal dahilindedir.

İbnü'l-Mukaffa çevirisinin tesiri, çok kısa bir zamanda Arap Edebiyatına yansıdı.

Hatta bu dilde yeni versiyonlar doğurdu.

Hikem ve Emsal kitaplarında bazan bir cümle bazan koca bir bölüm halinde Kelile ve Dimne'den alıntılar yer etmeye başladı.

Kelile ve Dimne, üslûbu ve içerdiği düşünceleri ile Arapça'nın malı oldu.

İbnü'l-Mukaffa gibi bir dâhi mütercim, ana fikri zedelemeden gerekli ilavelerde bulunarak öyle güzel çevirmişti ki bu eseri, hem yüksek tabakanın hem de halkın en sevdiği kitaplardan olmuştu Kelile ve Dimne...

Silvestre de Sacy tarafından neşredilen İbnü'l-Mukaffa nüshasında mütercim İbnü'l-Mukaffa'nın girişinden önce meçhul bir müellifin; Sahvanoğlu Behnûd'un ya da Şahoğlu Ali el-Fârisî'nin bir mukaddimesi vardır.

Başka neşirler yapılmış ve yeni yazmalar basılmışsa da de Sacy'nin metni tekrar edilmiştir.14

İbnü'l-Mukaffa'nın çevirisi nin Arapça nazmları :

İbnü'l-Mukaffa'nın çevirisi daha sonra üç defa Arapça nazma dökülmüştür.

Bunların ilki Abban el-Lâhıkî tarafından yapılmıştır. (750-815 m.)

İbnü'l-Habbâriye 1100'lere doğru bu manzum şekilden istifade etmekle birlikte İbnü'l-Mukaffa'nın metnine de dayanarak on gün içinde yeni bir nazım ortaya koymuştur.

"Netâicü'l-Fıtna fî Nazmi Kelîle ve Dimne" adını alan bu eserin dili net ve hoştur.

Daha sonra bu kitap, Abdülmü'min İbnü'l-Hasan b. el-Hüseyin es-Sıgânî tarafından tekrar nazma döküldü.

"Dürrü'l-Hikem fî Emsâli'l-Hünûdi ve'l-Acem" adını taşıyan bu eser 1242 yılında tamamlanmıştır. 15

Süryânîce'ye İkinci Kez Çevrilişi

Bir Süryânî papazı, 10. ya da 11. asırda Kelile ve Dimne'yi İbnü'l-Mukaffa'nın metninden, kendi kilisesinin dili olan Süryânîce'ye çevirdi.

Kitaba Hristiyan rengi vermeye çalıştı.

Metni genişletti.

Bu çeviri, bazı kusurlarına rağmen metin tenkidi bakımından gerçekten kıymetlidir.

Bu metni ilk neşreden William Wright'tır. 16