Usûlü’l-Fıkh

Hanefî âlimi Cessâs’ın (ö. 370/981) fıkıh usulüne dair eseri.

Asıl adı el-Fusûl fi’l-usûl’dür. Kerhî’nin, Hanefî imamlarınca ortaya konulan görüşlerin dayandığı ilke ve kuralları (kavâid) tesbit amacıyla kaleme aldığı risâle bir tarafa bırakılırsa Hanefî/fukaha metoduna göre yazılmış fıkıh usulüne dair kitaplar arasında günümüze ulaşan ilk eserdir. Cessâs, hocası Kerhî’nin vefatının (340/952) ardından Bağdat Hanefî ilim muhitinde onun yerini almış ve eserini bu dönemde yazmıştır (el-Fusûl, neşredenin girişi, I, 23). Cessâs’ın hayatının son devirlerinde telif ettiği Ahkâmü’l-Ķurân’ın girişindeki ifadesinden (I, 5) el-Fusûl’ü bu kitabına mukaddime olmak üzere kaleme aldığı, böylece âyetlerden elde edilen fıkhî ahkâmın usul temeli de verilerek bir bütünlüğün hedeflendiği anlaşılmaktadır. Hanefî mezhebinin kuruluşundan müellifin yaşadığı IV. (X.) yüzyıla kadar mezhebin usul görüşlerini yansıtması bakımından son derece önem taşıyan eser, onun şahsî fikirleri yanında önceki otoritelere ve özellikle Hanefîler’in Irak ekolüne ait görüş ve rivayetleri nakletmesi açısından da Debûsî, Pezdevî, Serahsî gibi sonraki Hanefî usul yazarlarına bir malzeme sunmuş ve onları etkilemiştir. Usule dair kavram ve kuralların ilmî metotla kaydedildiği ilk çalışmalardan sayılan el-Fusûl’ün Hanefî usulünün ilk gelişmiş eseri olduğu konusunda da bir tereddüt yoktur (Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, s. 125-126; Bernand, sy. 5 [2005], s. 128, 143, 144). Cessâs 105 bölüme (bab) ayırdığı eserinde bölüm başlıkları altında bazan tek bir konuyu, bazan da birden fazla konuyu ele alır. Kimi zaman bir babı “fasıl” başlığıyla alt konulara ayırır. Aynı konuya ilişkin meselelerin genel bir başlık altında verilmesi yerine özellikle geniş kapsamlı konularda her meselenin müstakil başlıklarla ele alındığı görülmektedir.

Lafız bahisleri, nesih, şer‘u men kablenâ, haberler (rivayetler), sahâbî kavli, eşyada geçerli olan temel prensip, icmâ, akıl yürütme (nazar), aklî delillerin kullanımı ve taklid, kıyas, ictihad, istihsan gibi başlıkların ve bu konulardaki usul tartışmalarının yer aldığı el-Fusûl’de sonraki dönem usul kitaplarında görülen muhtevanın hemen tamamına temas edilmekte, konular aklî ve naklî delilleri verilerek ayrıntılı biçimde ele alınmaktadır. Özellikle lafız bahisleri, nesih, haberler, icmâ, kıyas ve ictihad konularının oldukça geniş anlatılması, eski dönemlere ait görüş ve tartışmaların verilmesi, eserin yazımı öncesinde de bu alanlarda ileri düzeyde tartışmaların cereyan ettiğini göstermektedir. Kitapta “Nazarın Gerekliliği ve Taklidin Yerilmesi” başlığı altında (III, 369-382) İslâm düşüncesinde aklın önemi, yetkisi ve kullanımı konusunda önemli bilgiler verilmektedir. Cessâs’ın burada kaydettiği bilgilerin geneli bakımından Mu‘tezile mezhebinin konuyla ilgili fikirleriyle uyuştuğu görülmektedir. Sade bir dilin kullanıldığı eserde müellif usulcülerin bir konu hakkındaki farklı görüşlerini delilleriyle aktarır. Hanefî mezhebindeki fikir ayrılıklarını da belirtir ve kendi tercihini gerekçeleriyle beraber ortaya koyar. Hanefî mezhebi içinde sıkça Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Îsâ b. Ebân ve her fırsatta hocası Kerhî’nin görüşlerine atıflarda bulunur (meselâ bk. I, 46, 68, 77, 292, 416; II, 123, 126; III, 20, 271, 288, 364). Bununla birlikte hocasına katılmadığı konularda farklı görüşlerini belirtmekten de geri kalmaz (I, 245-254). Bu muhtevası ile el-Fusûl, usule dair eserleri günümüze ulaşmayan Îsâ b. Ebân ile Hanefî usul düşüncesine önemli katkıları olan Kerhî’nin fikirleri için zengin bir malzeme ihtiva eder (Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, s. 127).

Cessâs mezhep dışı görüşleri ortaya koyarken genellikle fikir sahiplerinin isimlerini vermez. İhtilâflı bir meselede tercih ettiği görüşü delillendirmede diyalektik metoda başvurur; sık sık “şayet ... denecek olursa” şeklinde mukadder sorular sorarak bunlara cevap verir. Bu sebeple Şâfiî’nin er-Risâle’sinde görüldüğü gibi eserde cedel üslûbu hâkimdir. Eserin yöntem bakımından er-Risâle ile olan diğer bir benzerliği de her bölümde usul kuralları uygulanırken ilgili âyet ve hadislere yer verilmiş olmasıdır. Cessâs “Delîlü’l-ħifâb”, “Beyân” ve “Nesiħ” başlıkları altında Şâfiî’nin konuyla ilgili ifadelerini aktararak ağır eleştiriler yöneltir (meselâ bk. I, 306-307; II, 10-19, 265, 328, 336 vd.). Bunlar arasında özellikle Şâfiî’nin mefhûm-i muhâlefeti (I, 305) ve has lafızdan sonra gelen âm lafzın hassı neshedeceğini kabul etmesi (I, 399), beyanın tanımı ve türleri konusundaki ifadeleri (II, 10 vd.), sünnetin kitap tarafından neshedilebileceği hususu (II, 328) yer almaktadır. Hanefîler’in usule dair fikirlerinin tesbitine büyük önem veren Cessâs mezhep içinde ittifakla kabul edilen görüşü “âlimlerimizin görüşü” sözleriyle (I, 291; II, 40), mezhebe atfedilen görüş bir çıkarıma dayalı ise, “Âlimlerimizin çeşitli meselelerde ortaya koyduğu görüşleri de bunu gösterir” ifadesiyle verir. Mezhebin görüşü konusunda mezhep âlimleri arasında ihtilâf edilmişse Cessâs kendi fikrini, “Bana göre bu meselede âlimlerimizin fikri şudur” diye belirtir (I, 246; II, 48). Mezhebin görüşü olarak ileri sürülen usul prensibini desteklemek üzere genellikle İmam Muhammed’in eserlerinden fer‘î meseleler zikredilir (I, 211, 236, 292).

el-Fusûl bazıları eksik dört nüshaya dayanarak Uceyl Câsim en-Neşemî tarafından yayımlanmıştır (I-IV, Küveyt 1405-1409/ 1985-1989, 1414/1994). Eserin mukaddimesi bütün nüshalarda eksik olduğundan nâşir müellifin Ahkâmü’l-Ķurân adlı tefsirinin mukaddimesini esas alıp kısa bir mukaddime oluşturma yoluna gitmiş, kitabın baş tarafında eksik olan “âm” konusuyla ilgili mâlûmatı da sonraki Hanefî usul kitaplarından Cessâs’a nisbet edilen görüşleri bir araya getirerek tamamlamaya çalışmıştır (I, 30-37). el-Fusûl’ü Muhammed Muhammed Tâmir de neşretmiştir (I-II, Beyrut 1420/2000). Eser, ilk dönemden itibaren başta Hanefî ilim çevreleri olmak üzere geniş kabul görmekle birlikte üzerinde herhangi bir şerh, ihtisar vb. çalışma tesbit edilememiş, modern dönemde ise birçok çalışma yapılmıştır. Peşâver Üniversitesi’nde doktora tezi olarak eseri neşre hazırlayan Saîdullah el-Kadî (1976) ictihad ve kıyas bölümlerini yayımlamış (el-Fusûl fi’l-usûl: Ebvâbü’l-ictihâd ve’l-ķıyâs, Lahor 1981), Semîh Ahmed Hâlid Es‘ad, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de yüksek lisans tezi şeklinde eserin bir kısmını neşre hazırlamış (Fahķiķu Usûli’l-Cessâs min bâbi’l-icmâ ilâ nihâyeti bâbi’l-ķıyâs, 1402), Züheyr Şefîk el-Kübbî de geniş bir incelemeyle birlikte (s. 7-136) icmâ bölümünü yayımlamıştır (bk. bibl.). Kitap üzerine Türkiye’de yapılan yüksek lisans tezleri de şunlardır: Hakkı Aydın, Cessâs’ın Kitabu Usuli’l-fıkhı ile Debûsî’nin Takvimü’l-edille’sinin Karşılaştırmalı Olarak Tanıtılması (1985, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Soner Duman, Cessâs’ın el-Fusûl fi’l-usûl Adlı Eserinde İllet Kavramı (2000, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); Ayşe Küsmez, Cessâs’ın İcmâ Anlayışı (2003, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); Ali Can, Cessas’ın el-Fusul fi’l-usul Adlı Eserinde İcma Kavramı (2003, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Mustafa Gınbıroğlu, İslam Hukuk Metodolojisinde Âhâd Haber ve Cessâs’ın Âhâd Habere Yaklaşımı (2006, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Emine Yazıcıoğlu, Klasikleşme Sürecinde Hanefî Fıkıh Usûlünde Akıl-Vahiy İlişkisi (Cessas ve Debusî Örneği) (2008, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Tayip Nacar, Cessâs’ın el-Fusûl Adlı Eserindeki Asılların Tespiti (2009, Rize Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü); Mustafa Çil, İctihadda Hata-İsabet Tartışması (Cessas’ın el-Fusul fi’l-usul Adlı Eseri Ekseninde) (2010, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).