Dâmeganî

Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed ed-Dâmeganî el-Kebîr (ö. 478/1085)

Otuz yıl Bağdat kadılkudâtlığı yapan Hanefî fakihi.

8 Rebîülâhir 398 (22 Aralık 1007) tarihinde Dâmegan’da doğdu. Aynı nisbeyle tanınan diğer âlimlerden ayrılması için “el-Kebîr” lakabıyla anılmaktadır. İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra Nîşâbur’a gitti. Burada kaldığı dört ay zarfında kadı Ebü’l-Alâ Sâid b. Muhammed’den ders aldı. Daha sonra Bağdat’a geçerek (26 Ramazan 419/18 Ekim 1028) devrin meşhur âlimleri Kudûrî, Hatîb el-Bağdâdî, Hüseyin b. Ali es-Saymerî ve Muhammed b. Abdullah es-Sûrî’den fıkıh ve hadis okudu. Malî durumunun iyi olmaması sebebiyle tahsil hayatı boyunca büyük sıkıntılara katlanmak zorunda kaldı ve bir süre gece bekçiliği yaptı. Bir yandan görevini yaparken bir yandan da sokak fenerinin ışığından faydalanarak derslerine çalışırdı. Hanefî ve Şâfiî fıkhını çok iyi bilen Dâmeganî, aralarında Enmâtî ve Ebü’l-Vefâ İbn Akīl ez-Zaferî gibi büyük âlimlerin de bulunduğu pek çok talebe yetiştirmiştir.

Abbâsî Halifesi Kaim-Biemrillâh’ın teklifi ve Hanefî mezhebine mensup Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey ile veziri Amîdülmülk el-Kündürî’nin onayı ile, önceki kadılkudâtlar gibi Şâfiî fakihi olan İbn Mâkûlâ’nın ölümü üzerine boşalan kadılkudâtlık makamına getirildi (9 Zilkade 447/30 Ocak 1056) ve otuz yılı aşkın bir süre bu görevde kaldı. Kendisine yapılan vezirlik tekliflerini kabul etmemekle birlikte Kaim-Biemrillâh ve Muktedî-Biemrillâh dönemlerinde bu görevi bir müddet vekâleten yürüttü.

Heybeti ve zekâsı bakımından Ebû Yûsuf’a benzetilen Dâmeganî çok iyi bir münâzaracı idi (devrinin meşhur Şâfiî hukukçusu Ebû İshak eş-Şîrâzî ile yaptığı bazı münâzaralar için bk. Sübkî, IV, 237-252). 24 Receb 478 (15 Kasım 1085) tarihinde Bağdat’ta vefat etti. Cenazesi önce Nehrülkalâîn’deki evine defnedildiyse de daha sonra Ebû Hanîfe’nin meşhedine nakledildi.

Eserleri:

Klasik kaynaklarda adı geçen yegâne eseri Hâkim eş-Şehîd’in el-Muhtasar’ına yaptığı şerhtir (Leknevî, s. 182; Hediyyetü’l-’ârifîn, II, 74). Brockelmann (GAL, I, 460) ve onu kaynak olarak gösteren G. Makdisi (EI² Suppl., s. 192), Mesâ’ilü’l-hîtân ve’t-turuk, adlı bir kitabı Dâmeganî’ye atfediyorlarsa da bu eser Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hafîd Efendi, nr. 89/4), kaynaklarda verilen bilgilere uygun olarak Ebû Abdullah Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmeganî adına kayıtlıdır. Yine Brockelmann, ez-Zevâ’id ve’n-nezâ’ir ve fevâ’idü’l-besâ’ir adlı eseri bir yerde (GAL, I, 460) Dâmeganî’ye bir başka yerde ise (GAL Suppl., II, 986) Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmeganî’ye nisbet etmektedir. Bu eseri gerçek sahibi Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmeganî adına kaydeden Bağdatlı İsmâil Paşa da (Îzâhu’l-meknûn, I, 615) müellifin vefat tarihi için yanlışlıkla Muhammed b. Ali ed-Dâmeganî’ye ait olan 478 yılını vermektedir. Bu hususta Brockelmann’ı esas alan Ziriklî ile (el-A’lâm, VII, 163) Kehhâle de (Mu’cemü’l-mü’ellifîn, XI, 48) aynı yanlışı tekrarlayarak her iki eseri Dâmeganî’ye atfederken Kehhâle kitabının bir başka yerinde (IV, 44) ez-Zevâ’id’i gerçek müellifi olan Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmeganî’nin eserleri arasında zikretmektedir.