1. Kitabın Önemi

Sözlükte birinin yerine geçmek, bir kimseden sonra gelip onun yerini almak,birinin ardından gelmek/gitmek, yerini doldurmak, vekâlet veya temsil etmek gibi anlamlara gelen139 hilâfet kelimesi, terim olarak İslâm devletlerinde Hz.Peygamber'den sonraki devlet başkanlığı kurumunu ifade eder140. Çoğulu hulefâ ve halâif olan141 halife de bir kimsenin yerine geçen, onu temsil eden kimse demektir ve devlet başkanın aldığı unvanlardandır142. Halife dini değerleri koruma, İslam toplumunu yönetme açısından Resul-i Ekrem'e halef olan kimsedir143. Dolayısıyla Hz.Ebû Bekir için "halîfetü Rasulillah" denilmiştir. Ondan sonra halife olan Hz. Ömer için de sahâbe tarafından "halîfetü halîfeti Rasulillah" denilmiş fakat ileriye doğru halife sayısının artacağından bu hitap şekli ağır bulunarak Hz. Ömer'e "emîrü'lmü'minîn" diye hitap edilmiş ve bu unvan yaygınlık kazanmıştır144.

Devlet başkanına aynı zamanda önder, lider manasında imam da denilmektedir145. Ayrıca cemaate namaz kıldıran kimseye önder ve yönetici niteliği sebebiyle imam denmişse de karışıklığı önlemek amacıyla devlet başkanlığı için büyük imamlık manalarına gelen "el-imâmetü'l-uzmâ", "el-imâmetü'l-kübrâ" ifadeleri tercih edilmiştir146.

Halife gibi önemli bir makama geçecek kimsenin nitelikleri çeşitli mezhepler arasında tartışma konusu olmuştur147. Ehli sünnet âlimleri Müslüman olmak, erkek olmak, mükellefiyet çağına gelmiş olmak, dinî bilgileri içtihat derecesinde bilmek, adâlet sahibi olmak, devlet başkanlığı gibi büyük bir vazifenin gerektirdiği ruh, beden ve irade gücüne sahip olmak, hilâfet ehliyetine engel teşkil edecek herhangi bir bedenî özürlülüğe sahip olmamak ve Kureyş kabilesinden olmak şartını koşmuşlardır148.

İslam tarihinde hilâfette nesebin şart olup olmadığı geniş tartışmalara sebep olmuş, hilâfetle alakalı ilk olarak sahabe devrinde Benî Saîde avlusundaki toplantıdan başlayarak asırlardır Müslümanları meşgul eden bir konu olmuştur. Hadis-i şeriflerdeki imâmetin Kureyş'e ait olduğuna dair ifadeler, hadisçi ve fıkıhçıların yanı sıra kelâmcıların da bir hayli mesâi yapmasına sebep olmuştur.

Ehli sünnet din bilginleri, imamların Kureyş soyundan olmasını şart koşarken Havâric ve Mu'tezile bu şartı aramamışlardır149. Şia ise imamda Kureyş kabilesine mensup olmayı yeterli bulmayıp Benî Hâşim soyundan olmayı şart koşarak çerçeveyi daha da daraltmıştır150.

Ehli sünnet âlimleri Kureyşîlik şartına delil olarak "... الأئمة من قريش " hadisini delil getirmişlerdir. Müsned'de bu lafızlarla yer alan bu hadis151 değişik lafızlarla çeşitli hadis kaynaklarında rivayet edilmiştir. İbn Hacer bu hadisin gerek değişik senedlerini bir araya getirip değişik yönlerden incelemek için Lezzetü'l-'ayş bi-cem'i turuki "el-e'immetü min kureyş" isimli bir risale kaleme almıştır.

2. Nüshaları

Eserin tek nüshası bulunmaktadır. Bu nüsha da ………Kütüphanesi., …9/3 numaralı mecmua içinde 35a-64b varakları arasında bulunmaktadır.

Ayrıca bu yazma 180 x 130 (130 x 100) mm ebadında, 30 varak, 21 satır, nesih hattıyla yazılmış, başlık ile "emmâ ba'd" ifadesi kırmızı mürekkeple yazılmıştır; kalın kağıt, kahverengi meşin cilt içerisindedir.

Bu yazma, müellif nüshası olmayıp Ebu Bekir Ömer b. Abdurrahman el-Ezherî (845/ 1441) isminde bir müstensihe aittir.

Nüshanın 61a ve 61b numaralı varağı kaybolmuştur.

Eserin görünüşünden ehil olmayan ellerde bir tamirat geçirdiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu tamirat esnasında eserin kenarındaki bazı notlar okunmaz hale gelmiştir.

3. Lezzetü'l-'Ayş bi-Cem'i Turuki "el-Eimmetü Min Kureyş" İsimli Risalenin Muhtevası ve Değerlendirmesi

İbn Hacer'in "el-Eimmetü min Kureyş" hadisinin sahih olup olmadığını göstermek, Sahihân'da tahrîc edilip edilmediğini belirtmek ve sahabe tabakasında Hz.Ebû Bekir'den başkası tarafından rivayet edilip edilmediğini ortaya koymak için telif ettiğini belirttiği bu eser iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm 2–36 sayfalar arasıdır.

Birinci bölümde hilafetin Kureyş'e ait olduğuna mutlak olarak (herhangi bir kayıta bağlı olmaksızın) delalet eden hadisler zikredilerek bunların tahrîci yapılmıştır.

Bu bölümdeki hadisler hilafetin kıyamete kadar Kureyş'e ait olup insanların da Kureyş'e tâbi olması gerektiğine delalet etmektedir.

İkinci bölümde ise hilafetin Kureyş'e ait olmasını mukayyet (bazı kayıtlara bağlayan) hadisler zikredilerek bunların tahrîci yapılmıştır. Adil olmak, vefalı olmak, Allah'ın hükümlerini yerine getirmek, merhametli olmak, dürüst olmak gibi vasıfları haiz olduklarında hilafetin Kureyş'in hakkı olduğu; bu nitelikleri üzerinde bulundurmadıkları takdirde Allah'ın, meleklerin ve insanların laneti onların üzerine

olacağı bildirilmiştir. Risalenin sonlarına doğru da İslam toplumunun yok olmasına Kureyş kabilesine mensup ve devlet başkanlığına ehil olmayan bazı kimselerin sebep olacağını bildiren hadislere yer verilmiştir.

Birinci bölümde 80'i merfû', 12'si mevkûf olmak üzere 92 hadis zikredilmiştir.

Merfû' hadislerden 15'i Ebû Hureyre'den, 5'i Ali b. Ebû Talib'den, 5'i Câbir b.Abdullah'tan, 4'ü Aişe'den, 4'ü İbn Abbâs'tan, 3'ü Abdullah b. Ömer'den, 3'ü Sevbân'dan rivayet edilmiştir. Zü'z-Zevâid el-Cühenî, Utbe b. Abd es-Sülemî, Zü Mihber b. en-Necâşî, Mu'aviye b. Ebû Süfyân 2'şer hadis rivayet etmişlerdir. Zübeyr b. Avvâm, Sehl b. Sa'd, Ebû Bekir, Saîd b. Ubâde, Ebû Saîd el-Hudrî, Cübeyr b.

Mut'im, Abdullah b. Hantab, Enes b. Mâlik, Abdullah b. es-Sâib, 'Adî b. Hâtim, Ebû Ümâme, Ka'b b. Mâlik, Rifâ'i el-Ensârî, Amr b. Avf, Umâre b. Ruveybe, Ümmü Hânî bnt. Ebu Tâlib, Amr b. As ise birer hadis rivayet etmiştir.

Ayrıca rivayetler içerisinde ismi bilinmeyen bir sahabînin rivayeti bulunmaktadır152. Mevkûf hadislerin 5'i Ebû Bekir'e, 4'ü Ali b. Ebû Tâlib'e, 3'ü Ömer b. Hattab'a aittir.

Bu bölümde zikredilen hadislerden 3'ü hem Buhârî hem de Müslim tarafından Sahih'lerinde rivayet edilirken, 2'i yalnız Buhârî, 1'i de yalnız Müslim tarafından nakledilmiştir.

İkinci bölüm ise 36–61 sayfaları arasındadır.

Bu bölümde 71 merfû' hadis rivayet edilmiştir. Bu hadisler 24'ü Enes'ten, 8'i Ebû Hureyre'den, 7'si Sevbân'dan, 5'i Ebû Berze'den, 5'i Muaviye'den, 5'i Câbir b. Semüra'dan, 4'ü Ebû Cuhayfe'den, 3'ü

Ebû Saîd el-Hudrî'den, 3'ü İbn Abbâs'tan nakledilmiştir. Zü Mihber'den 2, Ebû Musa el-Eş'arî, Ali b. Ebû Talib, Numan b. Beşîr, Abdullah b. Amr'dan ise 1'er hadis rivayet edilmiştir. Bu hadislerden 1'i hem Buhârî hem de Müslim tarafından rivayet edilirken 1'i yalnız Buhârî, 1'i de yalnız Müslim tarafından nakledilmiştir.

Risale birinci bölümde zikredilmesi gereken fakat içeriği çalışmanın hitâmına uygun olduğu için sona bırakılan bir hadisle bitirilmiştir.

İbn Hacer bu risalede toplam 163 hadis zikretmiştir. Bu hadislerden 15'ini şahid olarak naklederken geri kalanı asıl olarak rivayet etmiştir. 31'i hakkında sahih, 6'sı hakkında da hasen hükmünü vermiştir. Risalede 52 zayıf hadis bulunmaktadır. Fakat bunlardan 13 tanesi başka senedlerle desteklenerek hasen li-ğayrihi derecesine çıkartılmıştır. 59 hadisin sıhhati hakkında herhangi bir hüküm verilmezken 1 hadisin de yukarıda değinildiği gibi sayfa kopması sonucunda rivayeti yarım kalmıştır.

Ayrıca İbn Hacer'in bir hadise sıhhat hükmünü verirken ihtiyatlı davrandığı görülmektedir.

Nitekim 52. hadiste Ka'b b. Mâlik'ten nakilde bulunurken "şayet sahîhse" kaydını koymuştur153.

Hadislerden 12'si mevkûf olup geri kalanları ise merfû'dur. Mevkûf olan hadisler ise Ebû Bekir, Ömer b. Hattâb ve Ali b. Ebû Tâlib'e aittir.

İbn Hacer'e göre hilâfetin Kureyş'e ait olması hükmüne ancak nasla varılabileceği için bu konuda

içtihat edilemez. Dolayısıyla sahabînin bu konudaki sözleri hükmen merfû'dur154. Yani bu konuda sahabî bilgileri ya doğrudan Hz. Peygamber'den duymuş ya da Hz.Peygamber'den öğrenmiş olan bir başka sahabîden işitmiş olduğu düşünülür.

Bu hadisler senedinde kopukluk olup olmaması açısından bakılacak olursa 15'i mürsel155, 3'ü munkatı'156 diğerleri ise muttasıldır.

İbn Hacer hadisleri sadece nakletmekle kalmamış cerh ve ta'dîl kaidelerini hadislere uygulanmıştır. Sahih olduğu söylenen bazı hadislerin illetini ortaya koyarak aslında muallel olduğunu157 veya muallel olduğu söylenen bazı hadislerin hakikatte bir illet taşımadığını göstererek sahih olduğunu158 belirtmiştir. Bu yönüyle risale çok kıymetlidir159. Ferd olduğu iddia edilen bazı hadislerin de ferd olmadığını ispat etmiştir160.

İbn Hacer hadisin râvîleri kimlikleri hakkında gerektiğinde açıklamalarda bulunmaktadır161. İsmi hakkında ihtilafa düşülen râvî hakkındaki görüşleri aktardıktan sonra tercihte bulunmaktadır162.

Râvî hakkındaki cerh ve ta'dîle dair görüşleri aktarmakta yer yer kendi görüşünü de belirtmektedir163.

Dipnotlar

152 81. hadis, s. 31.

153 s. 20

154 Bkz. s. 23.

155 Bunlar 18, 35, 38, 39, 40, 41, 42, 46, 47, 48, 57, 67, 69, 86, 87 numaralı hadislerdir.

156 Bunlar 24, 33, 63 numaralı hadislerdir.

157 Mesela bkz. 133. hadis, s. 53.

158 Mesela bkz. 95. hadis, s. 38; 99. hadis, s. 40.

159 Nitekim İbn Hacer, Tagliku't-ta'lîk isimli eserinde muallel olduğu iddia edilen bir hadis hakkında

bilgi verdikten sonra bu risaleye atıfta bulunarak meseleyi bu risalede en geniş şekilde açıkladığını ve

oraya bakılmasını istemiştir (Tagliku't-ta'lîk, V, 286).

160 Mesela bkz. 59. hadis, s. 24.

161 Mesela bkz. 52. hadis, s. 20.

162 Mesela bkz. 102. hadis s. 41.

163 51. hadis, s. 20; 64. hadis, s. 25