Mevlâna

Sen birleştirmek için mi geldin? Yoksa ayırmak için mi geldin?

Elinden geldikçe ayrılığa yönelme.Benim yanımda en çirkin şey boşanmaktır.

(Mesnevî, II, 1750-1752)

Muhabbetle acılar, tatlı olur. Sevgiyle bakırlar altın olur.

Muhabbetle tortular, berraklaşır. Sevgiyle dertler, şifa verir.

Muhabbetle ölü, canlandırılır. Sevgiyle padişah, köle yapılır.

(Mesnevî, II, 1529-1531)

Bugünkü sınırlara göre önemli merkezlerini Türkmenistan"daki Merv, İran"daki Nişabur ve Afganistan"daki Herat ve Belh şehirlerinin oluşturduğu Horasan bölgesini Anadolu"ya bağlayan güçlü halkalardan biri, Mevlâna ailesi olmuştur. Bu halkalar sayesinde Horasan Anadolu"ya, Anadolu da dünyaya açılma talihine erişmiştir. Anadolu"nun bu sayede gerçekleşen yeni kimlik kazanma dönemine hakim olan ve Mevlâna ile özdeşleşen düşünceyi vuslat, muhabbet ve merhamet kavramları temsil etmektedir, diyebiliriz.

Mevlâna"nın ataları, XIII. asrın başlarında bugün Afganistan"ın kuzeyinde ve Özbekistan sınırına yakın bir bölgede bulunan Belh şehrinde ikamet etmekteydi. Bu şehir, İslâm öncesine yakın asırlardan itibaren Türklerin hakimiyetinde bulunmuş, Gaznelilerin ve Selçukluların idaresinde önemli ilim merkezlerinden birisi hâline gelmişti. Şehir, Mevlâna"nın doğduğu yıllarda Hârizmşâhların hakimiyetinde idi.

Mevlâna ve çevresiyle ilgili, kendi eserleri dışındaki, ilk başvuru kaynakları, oğlu Sultan Veled"in 1291 yılında kaleme aldığı İbtidânâme adını da taşıyan Veled-nâme(1), kırk yıl kadar Mevlâna"ya hizmet etmiş olan Sipehsâlâr Ferîdûn b. Ahmed"in 1300"lü yılların başında yazdığı Risâle(2) ve Ahmed Eflâkî"nin 1353"te tamamladığı Menâkibu"l-ârifîn"dir(3). Sultan Veled"in eseri, her iki eser için de kaynak olurken; ayrıca Eflâkî, Sipehsâlar"ın Risâle"sinin önemli bölümünü kendi eserine aktarmıştır. Bunlardan İbtidânâme"deki bilgiler, sağlıklı olmakla birlikte bütün hususları aydınlatmaya kafi gelmemektedir. Sipehsâlâr"ın ve Eflâkî"nin eserlerinde menkıbelerin arasına serpiştirilen bilgiler ise, eksik veya yanlış değerlendirmelere yol açabilmektedir.

Mevlâna"nın Ailesi

Hz. Mevlâna"nın babası, Hüseyin oğlu Sultânu"l-ülemâ Bahâeddin Muhammed, Belh şehrinde alim ve arifleriyle meşhur bir ailedendi ve büyük bir üne sahipti. Mevlâna"nın soyca anneannesi tarafından ünlü Hanefî fakîhlerinden Şemsü"l-eimme Muhammed-i Serahsî"ye (ö.1097) bağlı bulunduğu(4), babaannesiyle Hârizmşahlardan olduğu ve baba tarafından Hz. Ebû Bekir"e ulaştığı yönündeki bilgiler, birçok eserde yer almasına rağmen, kendilerinin ve Sultan Veled"in eserlerinde bulunmamaktadır(5). Ancak bu bilgiler, hiç olmazsa, aileye sahip olduğu değerler nedeniyle duyulan hürmet ve sevginin büyüklüğüne delil olarak görülmelidir.

Mevlâna"nın babası Mevlâna-yi Buzurg (Büyük Mevlâna) Bahâeddin Veled"in, hanımı Mümine Hatun"dan, iki oğlu ve bir kızı dünyaya geldi. Büyük oğlu"nun adı Alâaddin Muhammed"di. Kızı Fatıma Hatun, Belh"ten ayrıldıklarında evli olduğu için burada kaldı.

Dünyaya ün salan oğlu Mevlâna Celâledin Muhammed"in ise üç oğlu ve bir kızı oldu. Büyük oğlu Bahâeddin Muhammed"in (Sultan Veled) ve ondan bir veya iki yaş küçük oğlu Alâaddin Muhammed"in anneleri, Semerkantlı Şerefeddin"in kızı olan Gevher Hatun"dur. Diğer oğlu Muzafferüddin Emîr Âlim ve kızı Melike Hatun"un anneleri ise, Gevher Hatun"un vefatından sonra evlendiği Konyalı Kira Hatun"dur.

Mevlâna"nın büyük oğlu ve sadık hâlefi Sultan Veled"in, Şeyh Selahaddin-i Zerkûb"un kızı olan Fatıma Hatun"dan bir oğlu ve iki kızı vardı: Celâleddin Emîr Ârif Çelebi ile Mutahhara Hatun (Âbide) ve Şeref Hatun (Ârife). Ayrıca iki hanımlığından Nusret Hatun"dan Çelebi Şemseddin Emîr Âbid, Sünbüle Hatun"dan Çelebi Selâhaddin Emîr Zâhid ve Çelebi Hüsâmeddin Emîr Vâcid isimli oğulları dünyaya geldi(6).

Mevlâna"nın Doğumu, Adı ve Lâkapları

Mevlâna, Belh"te 30 Eylül 1207 (6 Rebiülevvel 604) tarihinde dünyaya gelmiştir(7). Mevlâna"nın adı Muhammed"dir. Bütün kayıtlara göre babası da aynı adı taşımıştır. Başta kendisi Mesnevî"nin mukaddimesinde kaydettiği üzere adı, ihtilafsız olarak bu şekildedir. Meselâ Ankaralı İsmail Efendi (ö.1631) “Hazret-i Mevlâna"nın ism-i şerîfleri Muhammed ve lâkabları Celâleddin"dir. Babalarının isimleri dahi Muhammed ve lâkabları Bahâeddin"dir” demektedir(8). Dedesi Hüseyin"in lâkabı da Celâleddin"dir(9).

İslâm dünyasında hürmet belirtmek için önemli kişilerin isimlerinin önünde kullanılan “efendimiz” anlamındaki Mevlâna lâkabı, Mevlâna Celâleddîn Muhammed"le birlikte özel bir isme dönüştü(10). Hüdâvendigâr, Hünkâr, Hazret-i Mevlâna, Mevlevî, Şeyh, Mollâ-yı Rûmî, Rûmî ve Hazret-i Pîr lâkap ve unvanları da Mevlâna için kullanılmıştır. “Hazret-i Mevlâna” ve “Hazret-i Pîr” saygı hitapları, Mevlevî çevrelerinde ve Anadolu"da daha çok tercih edilmiştir. Bugün İran ve Pakistan"da “Mevlevî”, Batı"da “Rûmî” lakapları, onu anmak için öncelikle kullanılmaktadır.

Doğduğu şehre nispetle Belhî (Belhli) sıfatı, bilhassa ilk kaynaklarda babası ve kendisinin adlarının yanında yer almaktadır. Mevlâna çocukluk döneminin dışındaki yıllarının hemen tamamını, önceki asırlardaki isimlendirmeyle “Diyâr-ı Rûm”da geçirdiği ve bu bölgedeki Konya"yı vatan edindiği için “Rûmî” (Rum ülkesinden; Anadolulu) sıfatıyla anılmıştır. Bunların yanı sıra vatan edindiği şehre işaret etmek üzere XIII. asırdan itibaren Konevî (Konyalı) sıfatı da adıyla birlikte birçok eserde yer almıştır.

Ailenin Belh"ten Ayrılışı

Mevlâna çocukluk veya ilk gençlik yıllarında iken; babası Bahâeddin Veled Belh şehrinden ayrılmayı gerekli gördü. Bu yıllarda Belh"de siyâsî istikrar bozulmuştu. Şehir 1198"de Gûrlular"ın, 1206"da Hârizmşahlar"ın eline geçmiş ve Moğol tehlikesi de baş göstermişti. Her hâlükârda Moğolların istilasından önce ailesini buradan uzaklaştıran Bahâeddin Veled"in gerekçeleri açık olarak kaynaklara yansımamıştır. Ancak onun bu coğrafyadaki siyâsî gelişmelerle birlikte, fikirlerini Ma"ârif isimli eserinde tenkit ettiği ünlü bilgin Fahreddîn-i Râzî"nin (ö.1209) ve onun görüşlerine itibar eden Hârizmşâh Muhammed"in (ö.1220) mânen ve madden mevcut etkinliğinden rahatsızlık duymuş olması mümkündür(11).

Belh şehrinden ayrılırken Mevlâna"nın 5 , kardeşi Muhammed Alâaddin"nin 7 yaşında olduğu belirtilmektedir(12). Bu bilgiden hareketle bazı eserlerde ailenin Belh"ten ayrılış tarihi olarak 1212 veya 1213 (609 veya 610) yılı gösterilmektedir(13).

Belh"ten 1219 (616) yılı hududunda ayrılmış olmaları daha makul görülmektedir. Çünkü Sultan Veled, kafilenin göç yolu üzerinde bulunan Bağdat"tan ayrılmak üzereyken; Belh şehrinin Moğollar tarafından istila edildiği haberinin buraya ulaştığını, söylemektedir(14). Bu istila tarihi de 1220 (617) yılıdır.

Hacc etmek niyetiyle hareket eden kafile, Nişâbûr ve Bağdat"a uğrayarak Hicaz"da Hac vazifelerini yerine getirerek Şam üzerinden Anadolu"ya intikal etti. Ahmed-i Eflâkî"ye göre Şâm"dan Malatya"ya, sonra Erzincan"a, buradan dört yıl kaldıkları yakındaki Erzincan Akşehir"ine ve daha sonra yedi yıl veya daha fazla ikamet ettikleri Lârende"ye (Karaman) vardı(15). Sipehsâlâr"a göre Hicaz"dan Şam"a, buradan Erzincan"a ve hemen Erzincan"a bağlı Akşehir"e vardı, kışı burada geçirdi ve daha sonra Konya"ya ulaştı(16). Sipehsâlâr ise, ailenin Malatya"ya uğradığından söz etmediği gibi, ailenin Erzincan Akşehir"indeki dört yıllık ikametini de bir yıl göstermekte ve Lârende"deki yıllara değinmeden Konya"ya vardıklarını anlatmaktadır.

Bahâeddin Veled, on yedi yaşındaki(17) Mevlâna"yı Karaman"da 1225 yılında kafilenin üyelerinden Semerkantlı Lala Şerefeddîn"in kerimesi Gevher Hatun"la evlendirdi. Bu evliliğin akabinde 1226 (623)"da Sultan Veled ve daha sonra Alâeddîn Çelebi dünyaya geldi. Karaman"da yedi yıl kadar süren ikamet esnasında Mevlâna"nın annesi Mümine Hatun ile ağabeyi Alâeddin Muhammed vefat ettiler ve bugün Mâder-i Mevlâna Türbesi olarak bilinen yerde toprağa verildiler.

Konya"da Daimî İkâmet

Büyük Mevlâna Bahâeddin Veled ailesiyle birlikte, İbtidânâme"nin dışındaki rivayetlere göre Sultan Alâaddîn"in ısrarlı davetleri üzerine, Karaman"dan Selçuklu devletinin başkenti Konya"ya intikal etti. Ailenin reisi, Konya"da 23 Şubat 1231 (18 Rebiulahir 628) tarihinde vefat etti(18). Eflâkî"ye göre vefat ettiğinde seksen beş yaşındaydı ve bu sırada oğlu Mevlâna 24 yaşına ulaşmıştı(19). A. Gölpınarlı, Bahâeddin Veled"in Ma"ârif isimli eserindeki bir ifadesine dayanarak, hicrî 546 (1151-1152) yılında doğmuş olması gerektiğini dile getirmektedir(20).

Sultan Veled"in ifadesine göre, Bahâeddin Veled Konya"ya varıştan iki yıl sonra vefat etmiştir(21) : İki yıl sonra Tanrı takdiriyle Bahâeddin hastalandı, başını yastığa koydu...
... ansızın âhiret âlemine göçtü.

Bu duruma göre aile, hicrî 626 yılında Konya"ya varmıştır. Belh"ten yolculuğa çıkış yılı 616 yılı kabul edilirse, Konya"ya varış yılı olarak da 626 yılı uygun göründüğüne göre bu arada on yıl kadar bir zaman geçmiştir. Bu zaman dilimi güzergahta ve ikamet yerlerinde geçen yıllarla yaklaşık olarak uygun düşmektedir.

Padişah Celâleddin, babasının yerine geçti, oturdu; yeryüzü halkı ona yüz tuttu.
Babası gibi zâhitti, bilgindi; bütün bilginlerin başı-başbuğuydu, padişahıydı (22).

Mevlâna bir yıl sonra babasının müritlerinden Seyyid-i Sırdân lakaplı Şeyh Burhâneddîn-i Muhakkık-ı Tirmizî"nin Konya"ya gelişiyle ona bağlandı ve bu bağlılık 9 yıl sürdü.

Mevlâna, Seyyid"in hizmetinde dokuz yıl kaldı; böylece hem sözde, hem özde onun eşi oldu(23).

Eflâkî"ye göre “Bazıları, Mevlâna"nın o anda, bazıları da Belh"te babasının zamanında Seyyid"e mürit olduğunu söylerler. Seyyid lâla ve atabek gibi daima Hüdâvendigâr"ı omuzunda taşır ve dolaştırırdı(24)”. Ancak bu bağlılığın her durumda olgun yaşlarda gerçek bir anlam kazandığı aşikârdır.

Mevlâna, mürşit kabul ettiği ve mürit olarak bağlandığı Burhâneddin-i Muhakkik"in tavsiyesiyle bir müddet tahsil için Şam ve Hâlep"te bulundu. Dönüşte Kayseri"de hocasını ziyaret ederek onun nezaretinde çile çıkardı. Seyyid , Kayseri"de hicrî 638 (1240-41)"de vefat edince de kabrini ziyarete gitti(25).

Mevlâna"nın Tahsili

Mevlâna"nın ciddî bir tahsil gördüğü ve tasavvufî bir terbiyeden geçtiği kaynaklardaki bilgilerden ve eserlerindeki açık delillerden anlaşılmaktadır. Babası vefat ettiğinde 24 yaşında iken medresede onun yerini alabilecek ilmî özellikler taşıdığı belirtilen Mevlâna, buna rağmen tahsiline devam etti. Mevlâna"nın, babası hayattayken 1221-1228 yılları arasında tahsilini ikmal için Hâlep ve Şam"a gitmiş olduğu belirtilmektedir(26). Ancak 1225 yılında Karaman"da evlendiği ve sonrasında art arda iki çocuğunun dünyaya geldiği gözden uzak tutulmamalıdır.

Eflâkî"nin ifadesiyle “Bahâ Veled hazretleri yokluk âleminden varlık âlemine göçtüğünün ikinci yılında, Mevlâna hazretleri, zâhir ilimlerinde derinleşmek ve olgunluğunu eksiksiz duruma getirmek için Şam"a hareket etti. Derler ki, bu, onun ilk seferi idi(27)”. Bu dönemin ne kadar sürdüğü kesin değildir. Yine Eflâkî “Onun yedi yıla yakın Şam"da kaldığını söylerler; fakat dört sene oturdu diyenler de vardır” demektedir(28).

Mevlâna"nın Hâlep Hâlevîye medresesindeki hocası Kemâleddîn bin Adîm"dir (ö.1262). Sipehsâlâr, Mevlâna"nın tahsili için şu bilgileri vermektedir: “...lügat, arabiyât, fıkıh, tefsir, hadîs, ma"kûlât ve menkûlât gibi ilimlerde o çağda zamanın bütün ilimlerin başta gelenlerindendi ve bütün fenlerde yüksek icazetler elde etmiş, gençliğinin ilk çağında Hâlep şehrinde türlü bilim ve sahâlarda dünyada eşi olmayan Mevlâna Kemâleddîn b. Adîm"den faydalanmakla meşgul olmuştur”(29).

Tebrizli Şems"in Konya"ya Gelişi ve Kayboluşu

Mevlâna"nın hayat hikayesinde Tebrizli Şems"in özel bir yeri vardır. Karşılaşmaları ve birbirlerine olan sevgileri etrafında çok şeyler anlatılmış ve yazılmıştır. Şemseddin Muhammed-i Tebrîzî, Konya"ya ilk olarak 29 Kasım 1244 (26 Cemaziyelahir 642) tarihinde gelmiştir. Sultan Veled"in diliyle buluşmanın etkisi ve Şems"in ilk sözleri şu şekildedir(30):

Ansızın Şemseddin gelip ona ulaştı; nûrunun ışığında da gölge, yok olup gitti.

Aşk dünyâsının ardından defsiz, sazsız aşk sesi erişti.

Maşuk hâllerini anlattı ona; böylece de sırrı yücelerden de yücelere vardı.

Dedi ki: Sen bâtına rehin olmuşsun ama şunu bil ki ben, bâtının da bâtınıyım.

Mevlâna"nın öğrenci ve müritlerinde, kendileriyle önceki gibi ilgilenilmediği için büyük hoşnutsuzluk oluştu. Şems"ten yakınmaya başladılar:

Bu adam kim oluyor ki Şeyhimizi, ırmağın bir saman çöpünü kapıp sürüklediği gibi kaptı da bizden ayırdı (31).

Arzuları önceki düzene dönmekti:

Onlar, Şems burdan giderse padişahımız yalnızca bize kalır;

Önceden olduğu gibi ihsanlarına ereriz; dudaksız-damaksız şekerlerini yeriz;

Gene onun güzelim öğütleriyle beş duygudan, altı yönden ibaret dünyadan sıyrılırız (demekteydiler)(32).

Bu hoşnutsuzluklar ve yakınmalar nedeniyle Tebrizli Şems, 21 Şevval 643 (10-11 Mart 1246) günü Konya"dan ayrılmıştı. Sultan Veled bu beraberliğin süresini bir-iki yıl olarak belirtmektedir:

Bir zaman beraber kaldılar; bir-iki yıl rahat ve huzûra daldılar (33).

On altı ayı biraz aşan bu zaman diliminde aralarında gerçekleşen imtizaç ve sevgiden sonra bu ayrılış Mevlâna"yı son derecede etkiledi. İlgi ve himaye bekleyen müritler yaptıklarından pişman olup çare aradılar. Sultan Veled bunu şöyle ifade eder:

Lûtfet, bilgisizlikle suçlar işledik ama tevbemizi kabul et.

Feryâd ederek defâlarca bu sözleri söylediler; aylarca gece-gündüz, bu çeşit yalvardılar.

Şeyh, onların bu hâlini görünce, yollarını düzene soktu; o incinmeden vazgeçti (34).

Mevlâna oğlu Sultan Veled"i Şems"i bulup getirmesi için Şam"a gönderdi. 15 ay kadar sonra hicrî 644 (1246-1247)"de birlikte geri döndüler. Ancak beraberlik uzun sürmedi ve hicrî 645 (1247-1248) yılı içerisinde tamamen kayboldu. Eflâkî, bu son geliş ve kayboluşun arasında ayrıca bir Şam yolculuğu olduğunu kaydetmektedir: “Kimya Hatunun ölümünden yedi gün geçtikten sonra Şaban 644 h./ Aralık 1246"da tekrar Şam"a gitti.”(35)

Eflâkî, Şems"in kayboluşunu şöyle tespit etmektedir: Şemseddin"in kaybolup gizlendiği tarih 645 (1247) yılının Perşembe günüdür(36). Eflâkî, ayrıca “İkinci seferinde tam altı ay medresenin hücresinde Mevlâna ile sohbet ettiler” demektedir(37).

Şems"i, aralarına Mevlâna"nın oğlu Alâaddin"in de karıştığı söylenen bir gurubun öldürdüğü rivayeti kaynaklarda daima tereddütle aktarılırken, Sultan Veled yirmi iki yaşlarında yaşadığı olan biteni anlatırken her hangi bir öldürme olayından hiç söz etmemektedir(38). Şems ona gelişmeler üzerine şöyle demişti:

Bu sefer öylesine bir gitmek istiyorum ki hiç kimse benden bir nişan bile bulamayacak.

Aramakta herkes acze düşecek, kimse benden bir nişan bile bulamayacak.

Böylece birçok yıllar geçecek de gene kimse izimin tozunu bile göremeyecek...

Derken herkesin gönlündeki keder geçip gitsin diye ansızın herkesin arasından yitiverdi (39).

Mevlâna, Tebrizli Şems"in ardından onu bulabilmek için iki defa Şam"a gitti. İlk gidiş ve dönüşten sonra Konya"da birkaç yıl geçince(40) tekrar aynı arzuyla Şam"a yöneldi. Eflâkî, Mevlâna"nın bu defa Şam"da bir yıldan çok veya az kaldığını söylemektedir(41). Mevlâna, bu arayış ve üzüntülerden sonra kendisine “nâib ve hâlife” olarak Konyalı kuyumcu Şeyh Selâhaddin"i seçti:

Şeyh"in(Mevlâna) coşkunluğu, onunla yatıştı; bütün o zahmet, dedi-kodu, esenliğe dönüştü (42).

Mevlâna Şeyh Selâhaddin"le on yıl bir arada bulundu(43) ve bu arada oğlu Sultan Veled"i Şeyh"in kızı Fatıma Hatun"la evlendirdi. Şeyh Salâhaddin 29 Aralık 1258 (1 Muharrem 657) günü vefat etti(44). Mevlâna, son on yılını Mesnevî"nin de yazılmasına sebep olan Çelebi Hüsâmeddin"le sohbette bulunarak geçirdi (45). Bu iki muhterem zatla geçen yıllar, Mevlâna ve çevresindekiler için huzurlu ve verimli yıllar oldu. Bu dönemler, çevresindekileri himaye ettiği, ekseriyetle manzum ve mensur eserlerinin oluştuğu yıllardır. Mevlâna, Hicrî tarihle altmış sekiz; miladî tarihle altmış altı yaşında bulunurken 17 Aralık 1273 (5 Cemâziyelâhir 672) günü Yaratıcıya kavuşmuştur. Hâlifesi Çelebi Hüsâmeddin ise ondan yaklaşık on bir yıl sonra 3 Kasım 1284 (22 Şaban 683) günü vefat etti(46). Vefatında elli yaşlarında olan sadık oğlu Sultan Veled ise, babasının maddî ve manevî mirasını lâyık şekilde temsil ederek 11 Kasım 1312"de bu dünyadan göçtü.

Mevlâna"nın Çevresi

Mevlâna"nın babası Bahâeddin Veled, bulunduğu ve yolculuğu sırasında uğradığı şehirlerde daima devlet adamlarının ve ilim erbabının teveccühünü kazanmış bir zattı. Anadolu Selçuklularının en güçlü sultanlarından olan Alâaddin Keykubad I (slt.1220-1237), Konya"daki ikameti esnasında ona büyük hürmet göstermiş, hatta onun müridi olmuştu. Sultan Veled, Sipehsâlâr ve Eflâkî bu hususta birçok bilgi vermekte ve beraberliklerinden söz etmektedirler. Aileye yönelik bu ilgi ve hürmet, bu asra kadar devam etmiştir(47). Mevlâna, babasının vefatının akabinde bir müddet daha Şam ve Hâlep"te tahsil görüp muhtemelen 1240 civarında her yönüyle babasının yerini aldı, Selçuklu devlet adamları tarafından büyük saygı gördü ve varlığından istifade edildi. Sultan İzzeddin II (slt. müstakil ve müşterek olarak 1246-1249, 1249-1254, 1257-1259, 1259-1262) ve Sultan Rükneddîn Kılıç Arslan IV (slt. müşterek ve müstakil olarak 1254-1257, 1259-1262, 1262-1266) Mevlâna"yı ziyaret eder ve sohbetlerine iştirak ederlerdi. Rükneddin Kılıç Arslan Mevlâna"nın müridi ve “oğul” diye hitap ettiği kişilerdendi(48). Eflâkî, eserinde birçok yerde sultan ve devlet adamlarının katıldığı sohbet ve semâ gösterilerinden söz etmektedir.

On beş yıl devletin hakimiyetini elinde tutan Muîneddîn Pervâne(ö.1277), Mevlâna"ya son derece hürmet gösterir ve onun için ziyafetler ve sohbetler düzenlerdi. Mevlâna, Fîhi Mâ Fîh"indeki sohbetlerin ekserisini onun evinde ve ona hitaben söylemiştir. Pervâne"nin hanımı Gürcü Hatun da büyük bağlılık içerisindeydi. Müstevfîlik (maliye bakanlığı), vezirlik ve atabeklik görevlerinde bulunmuş olan Pervâne"nin damadı Mecdeddîn Atabek(ö.676/1277), ünlü vezir Sahib Ata Fahreddin Ali"nin (ö.687/1285) yanı sıra Sahib Şemseddin, Alameddîn Kayser, Taceddîn Mu"tez, Celâleddin Karatay, Hatîroğlu Şerefeddin Mes"ûd ve Emîneddîn Mikâil gibi bir çok devlet adamı, Mevlâna"yı sık sık ziyaret eder, kimi zaman mektuplarla ulaştırdığı ricalarını yerine getirirlerdi(49).

Görüştüğü Bilgin ve Şeyhler

Mevlâna, ailesinin ve kendisinin taşıdığı özellikler nedeniyle bir arada bulundukları dışında elbette bir çok bilgin ve arifle görüşmüştür. Bunların hepsini belirlemek mümkün değildir. Kaynaklara göre, Mevlâna Şam"da bulunduklarında Şeyh Muhyiddîn-i Arabî, Sa"deddîn-i Hamevî, Şeyh Osmân-ı Rûmî, Evhadüddin-i Kirmânî, Sadreddîn-i Konevî ile sohbet etmiştir(50). Konya"da onun zamanında bulunmuş olan ve görüştüğü önemli zevat arasından isimleri öne çıkanlar, şunlardır: Konyalı Sadreddin(ö.1274), Şirazlı Kutbeddin(ö.1310), Fahreddin-i Irâkî (ö.1289), Şeyh Necmeddin-i Râzî (ö.1256), Urmiyeli Kadı Sirâceddin(ö.1283), Hintli Safiyyeddin(ö.1315).

Tarikat Silsilesi ve Yolu

Sipehsâlâr, Sultânu"l-ülemâ Bahâeddin Veled"in zikir telkini ve hırka silsilesini şöyle vermektedir: Babası Ahmed el-Hatîbî, Ahmed-i Gazzâlî, Ebû Bekr-i Nessâc, Muhammed-i Zeccâc, Ebû Bekr-i Şiblî, Cüneyd-i Bağdâdî, Seriyy-i Sakatî, Ma"rûf-i Kerhî, Dâvûd-i Tâî, Habîb-i Acemî, Hasan-i Basrî, Hz. Ali ve Hz. Peygamber(51). Mevlâna"nın zikir silsilesi ise, Menâkibu"l-ârifîn"de şu şekilde sıralanmaktadır., Seyyid Burhâneddin-i Muhakkik-i Tirmizî, Bahâeddin Veled, Şemsü"l-eimme Abdullah-i Serahsî, Hatîb-i Belhî, Ahmed-i Gazzâlî, Ebû Bekr-i Nessâc, Muhammed-i Zeccâc, Şiblî, Cüneyd-i Bağdâdî, Seriyy-i Sakatî, Ma"rûf-i Kerhî, Dâvûd-i Tâî, Habîb-i Acemî, Hasan-i Basrî, Hz. Ali ve Hz. Peygamber(52).

Bahâeddin Veled"in, Necmeddîn-i Kübrâ"nın (ö.1221) hâlifesi olduğu da kaydedilmektedir(53). Buna göre de silsile şöyledir: Ammâr-i Yâsir, Ebu"n-Necîb-i Suhreverdî, Vecîhüddin el-Kâzî, Muhammed-i Bekrî, Ahmed-i Dîneverî, Mimşâd-i Dîneverî, Cüneyd-i Bağdâdî(54). Ayrıca tarikat terbiyesinin dışında sohbet cihetiyle Ahmed-i Gazzâlî, Ebu Bekr-i Nessâc, Ebû Alî-i Fârmedî ile devam eden başka bir silsileye sahip oldukları nakledilmektedir(55). Oğlu Sultan Veled, Mevlâna"nın buyruğuyla sırasıyla Şems"e, Şeyh Selâhaddin"e, Çelebi Hüsâmeddin"e uymuştur. Tebrizli Şemseddin, Şeyh Selâhaddin ve Çelebi Hüsâmeddin, Mevlâna"nın nâib ve hâlifeleri durumundaydı (56). Mevlâna"nın eserlerini kaplayan aşk ve vecd"in daha önceki örneklerini, Ahmed-i Gazzâlî (ö.517/1123-24) ile ünlü şairler Senâ"î (ö.1131) ve Şeyh Attâr (ö.1220?) dile getirmiştir. Sultan Veled"in İbtidânâme"sindeki şu ifadeler bu fikrî ve manevî beraberliği anlatmaktadır:

Ama Senâî ve Attâr"ın divanlarınna, Allah bizi aziz sırrıyla kutlasın, Mevlâna"nın, özünde özü, içinde iç olan Senâî ile Attâr"ın sözlerinin özü-özeti bulunan faydalı sözlerine meyletmek, meyleden kişinin, gönül ehlinden ve velîler bölüğünden olduğuna delildir(57).

Mevlâna"nın tasavvufî silsilesinde ve anlayışında bu ortak özellik gözlerden uzak tutulmamalıdır. Farklı bir ilâhî hikmet anlayışına ve yorumuna sahip olan Muhyiddin ibn-i Arabî (ö.1240) ile Mevlâna arasında doğrudan bir benzerlik ve yakınlık o yıllarda görülmemekteydi. Sonraki asırlarda birlik ve yakınlığı usûl edinen sevenlerinin yorum ve gayretleriyle kimi eserlerde böylece uyum teessüs edilmiştir. İlim öğrenme mekanları olan medreselerin, Mevlâna"nın ve babasının hayatında büyük yeri vardır. Tahsil dönemlerinde ve sonrasında hayatları bu mekanlarda geçmiştir. Rivayete göre, Sultan Alâaddin ikametleri için sarayına davet ettiğinde