Kaliçebafanlar - Cemâat-i Kalîçe Bâfân-ı Hâssa

“Cemâat-i kalîçe bâfân-ı hâssa” olarak defterlerde adı geçen hassa halıcıları, sarayın ihtiyacı olan halı üretimini gerçekleştirmekle sorumluydular. Ancak gerek bu sanatçılar tarafından üretilen halıların oldukça yüksek kalitede oluşu gerekse bölükte az sayıda halıcının çalışmış olması, bu bölüğün görevinin sultan ve hanedan için sanatsal değeri yüksek olan saray halılarını hazırlamak olduğunu düşündürmektedir.
Sine düğümü (İran düğümü) adı verilen bir teknikle dokunmaya uygun motif dağarcığı barındıran saray halılarında dönem üsluplarına uygun kompozisyonlar izlenebilmektedir. 16. yüzyılda, klasik dönemin yaygın bezeme üslubu olan saz üslubunda hançeri yapraklar, hatayiler ile şükûfe (çiçek) üslubunda natüralist çiçekler gibi yuvarlak hatlı bitkisel motiflerle bezenmiş saray halıları, aynı dönemde hazırlanmış bir grup kilimle de aynı üslup özellikleri taşımaktadır. Tasarımları saray sanatçıları tarafından hazırlanan ve “saray kilimleri” olarak adlandırılan bu kilimlerin de üslup özellikleri nedeniyle saray tezgahlarında dokunmuş olması kuvvetle muhtemel görünmektedir.[1] Bu halılar ve kilimler, başta sultana ait önemli mekânları döşerken, bunun yanında üst düzey devlet misafirlerine hediye olarak sunulmuş ve sultani camilerin iç mekanlarını doldurmuştur.
II. Mehmed döneminden itibaren varlığını sürdüren hassa halı sanatkârlarının atölyelerinin nerede olduğu bilinmemekle beraber bu dönemde Uşak’ta dokunmuş bazı örnekler üslup özellikleri olarak söz konusu padişahın saltanat yıllarına ait motifler barındırmaktadır.[2] Saray halılarının bazılarının Yavuz Sultan Selim’in 1514’te gerçekleştirdiği İran seferi dönüşünde Tebriz’den getirdiği halı ustaları tarafından İstanbul sarayında dokunduğu; bazılarının da 1514’te Kahire’nin fethinden sonra bu şehirdeki tezgahlarda dokunmuş olduğu bilinmektedir. Sultan III. Murad’ın 1585 tarihli fermanıyla, adları belirtilmiş olan on bir usta halı sanatçısının otuz kantar renkli yün iplikle birlikte Kahire’den İstanbul’a gönderilmesinin emredilmesi, saray halılarının bazı örneklerinin İstanbul’da dokunmuş olduğunu
destekleyen bir belge olarak günümüze ulaşmıştır.
Ehl-i Hiref maaş defterlerine bakıldığında, sarayın kaliçebafanlar bölüğünün II. Mehmed döneminde kurulduğu ve II. Bayezid döneminde ise bölüğe sanatçı alımının olduğu saptanabilmektedir. 1526 tarihli defterde bölüğe ait sanatçı sayısı on altı olmakla beraber bu tarihten sonra bu sayı azalmaya başlamıştır.[3] 16. yüzyılda yoğun olarak hazırlanan saray halılarının üretiminde 17. yüzyılda başlayan bu düşüş Sultan I. Ahmed dönemine kadar devam etmekle beraber bu dönemde Sultan Ahmed Camii için son saray halıları dokunmuştur.[4]

---

[1] Banu Mahir, “Osmanlı Başkenti İstanbul’da El Sanatları”, a.g.m., s.297
[2] Filiz Çağman, “Behind the Ottoman Canon: The Works of the Imperial Palace”, a.g.m., s.53.
[3] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Osmanlı Sarayında Ehl-i Hiref (Sanatkârlar) Defteri”, a.g.m., s.57,58.
[4] Hassa halı sanatçılarıyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Bige Çetintürk, “İstanbul’da XVI. Asır Sonuna Kadar Hassa Halı Sanatkarları”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, S.I, İstanbul, 1963, s.715-731.