Karaviyyin Üniversitesi (Fas Krallığı)

Fas şehrinde Mağrib'in en meşhur cami ve külliyelerinden biri.
İdrîsî Emîri M. İdrîs devrinde Endülüs'¬ten Fas'a göç edenlerin yerleştirildiği doğu tarafındaki mahalleye (Udvetülendelüs) 192 (808) yılında Câmiu'l-eşyâh, Kayre-van'dan göç edenlerin yerleştirildiği batı tarafındaki mahalleye de (Udvetülkaraviy-yîn) 193'te (809) Câmiu'ş-şürefâ adlı ca-miler inşa edilmişti. Bunların zamanla ihtiyacı karşılamaması üzerine, I. Yahya b. Muhammed döneminde Kayrevan'daki Şiîhâkimiyetinden kaçarak Fas'a geien fa-kih Ebû Abdullah Muhammed b. Abdul¬lah el-Fihrî'nin kızı Fâtıma tarafından 245 (859) yılında önceleri kendi adıyla. Zenâ-teler'in hâkimiyetinin ardından Karaviyyîn diye anılan cami yaptırıldı. IV. Yahya b. İdrîs b. Ömer'in Fâtımîler'e biat etme¬siyle Fas Fatımî hâkimiyetine girinceye kadar Karaviyyîn Camii'nde vakit namaz¬ları kılındı; cuma hutbeleri ise Câmiu'ş-şürefâ'da okundu. Fatımî hâkimiyetiyle beraber cuma hutbeleri daha geniş bir mekâna sahip olan Karaviyyîn Camii'nde okunmaya başlandı ve ilk hutbe fakih Ebû Muhammed Abdullah b. Ali tarafın¬dan okundu (307/919). Hâkimiyet alâmeti olan cuma hutbeleriyle birlikte Karaviyyîn Camii'nin minberi siyasî mücadelelerin, fikri tartışmaların merkezi haline geldi. 387'de (997) Fas yeniden Emevî hâkimi¬yetine girince Halife II. Hişâm'ın isminin yer aldığı yeni bir minber konularak Karaviyyln Camii'nin bu fonksiyonu devam et¬tirildi. Yûsuf b. Tâşfîn'in 462 (1070) yılın¬da Fas'a girmesiyle birlikte Fas şehrinin Endülüs ve Karaviyyîn mahallelerini ikiye ayıran surlar yıktırıldı ve Karaviyyîn Ca¬mii'nde pek çok kişi öldürüldü, Merînîler'in iktidara gelmeleri ve Fas'ı siyasî merkez edinmeleriyle (648/ 1250) Karaviyyîn Camii'nin minberi hükü¬met tebliğlerinin de okunduğu bir me¬kân oldu.
Caminin gerek bakım ve onarımı gerek¬se burada yürütülen dinî hizmetlerle kül¬türel faaliyetlerin masrafları için erken dönemlerden itibaren vakıflar kurulmuş¬tur. VI. (XII.) yüzyılda Karaviyyîn vakıfları¬nın yıllık geliri 60.000 dinara ulaşmıştı. Siyasî mücadeleler bu vakıflardan bir kıs¬mının talan edilmesine yol açmış, 723'te (1323) vakıf kayıtlarının önemli bir kısmı yangında yok olmuştu. Filâlîler'den Mevlây Reşîd, sahipleri tarafından belgelenemeyen Karaviyyîn'e ait vakıfları geri aldı. Zaman zaman bu uygulamalar tekrarlanmışsa da Karaviyyîn'e ait vakıfların bir kısmı elden çıkmıştır.
Karaviyyîn Camii Fas'taki bütün cami¬lere örnek olmuştur. Özellikle kültür ha¬yatında bırakmış olduğu izlerden dolayı manevî değeri ve fazileti hakkında çeşitli rivayetler nakledilmiş ve İslâmiyet'in kut¬sal kabul ettiği Mescid Haram, Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Aksa ile mukayesesi yapılmıştır. Cami, inşasından itibaren il¬mî hayatın inkişafına kaynaklık eden bir eğitim ve kültür merkezi olarak ortaya çıktı. Murâbıtlar'ın Merakeş'i başşehiryapmasıyla birlikte (454/1062) Karaviyyîn Camii İslâm dünyasının en önemli kültür merkezlerinden biri haline geldi. Bu ta¬rihten itibaren mevcut olan ders halkala¬rı dinî ilimler ağırlıklı olmak üzere husu-sileşti. Merînîler zamanında Mağrib me¬deniyeti en yüksek seviyesine ulaşmış ve buna en önemli katkılar Karaviyyîn mües¬seseleri tarafından yapılmıştı. Merînî hü¬kümdarlarının saraylarında İbn Haldun, İbnü'l-Hatîb, İbn Battûta gibi âlimlere büyük itibar gösteriliyordu. Merînîler Fas'a siyasî bir merkez mertebesi ver¬mekle kalmamışlar, Karaviyyîn ve yeni Fas camisinin etrafına medreseler ve kütüp¬haneler inşa etmişlerdi. Bütün bunlar, İs¬lâm dünyasının çeşitli bölgelerinden ve İs¬panya'dan yoğun bir talebe zümresinin Fas'a gelmesine sebep olmuştu. İspan¬ya'nın hıristiyanlar tarafından ele geçiril¬mesinden sonra pek çok âlim Fas'a gele¬rek Karaviyyîn medresesinin eğitim kad¬rosuna katılmıştı. Eğitim ve Öğretim alanında Muvahhidler'le başlayan ve Me-rînîler'le zirveye ulaşan gelişmeler dik¬kate alınarak Karaviyyîn Medresesi'nin dünyanın eski üniversitelerinden biri olduğu ileri sürülmüştür. Karaviyyîn Medresesi'nde, Mağrib'de diğerlerine göre daha çok yayılmış olan Mâlikî mezhebine dayalı bir eğitim sis¬temi kurulmuşsa da öteki mezheple¬re ait bilgiler de Öğretilmiştir. Kuzey Af¬rika'nın Fatımî hâkimiyetine girdiği dö¬nemde Karaviyyîn ulemâsı ile Mısır ule¬mâsı arasındaki ilişkiler yoğunlaşmıştır. Karaviyyîn Medresesi, hem Endülüs hem de Fâtımîler'den ve bunlara bağlı olarak meydana gelen siyasî ihtilâflardan etki-lenmişse de "Karaviyyîn ekolü" adı veri¬lebilecek bir özgünlükten bahsedilebilir. Sömürge idaresi dö-neminde Selefi düşünce ile milliyetçiliğin bağdaştırılması yönünde bir gelişme gö¬rülmüş ve Mağrib'de Selefîliğin yerleşip yayılmasında Karaviyyîn Medresesi'nin önemli rolü olmuştur.
Karaviyyîn Medresesi Fas'ın bağımsız¬lığa kavuşmasından (1956) sonra modern bir üniversiteye dönüşmüş olarak İslâmî öğretime devam etmektedir. Ancak Câ-m iatü'I-Karaviyyîn'in Merakeş. Tıtvân ve Agâdîr şehirlerinde çeşitli fakülteleri açıl¬mış, böylece Fas şehrinin dışına taşınarak Karaviyyîn Camii'nden kopmuştur. 1000 yıllık bir geçmişe sahip olan Karaviyyîn Medresesi'nde eğitim ve öğretim halka açık olarak yapılıyordu. Camiyi ziyaretegelenler âlimler tarafından verilen ders¬leri takip etmekte serbestti. Karaviyyîn Medresesi'nde verilen dersleri dinlemek için gündüzleri belirli bir saatte dükkân¬ların kapanması âdet haline gelmişti.
Caminin külliyesinde yer alan Karaviy¬yîn Kütüphanesi ayrı bir önem taşımakta¬dır. Karaviyyîn Camii'nin yapılmasıyla bir¬likte mushaflar ve bazı hadis kitapları özel bir bölümde yer alıyordu. Bunun dı¬şında saray, medrese kütüphaneleri ve özel şahıslara ait kütüphaneler de vardı. Bütün bu koleksiyonlar Karaviyyîn Kütüphanesi'nin çekirdeğini teşkil etmiştir. Me-rînî hükümdarlarından Ebû İnan el-Me-rînî Karaviyyîn Camii'nde bir kütüphane oluşturmuştur. Kapısı üzerinde yer alan kitabeden Cemâziyelevvel 750'de (Tem¬muz 1349) yapıldığı, hükümdarın buraya çeşitli kitaplar vakfettiği ve kütüphane¬nin işleyişiyle ilgili bazı kurallar koyduğu anlaşılmaktadır. İbn Haldun, meşhur ese¬ri bir nüshasını Karaviyyîn Kütüphanesi'ne vakfedilmek üzere gönder¬diğini kaydeder. Yaz¬ma eserler açısından İslâm dünyasının en zengin kütüphanelerinden biri olan Karaviyyîn Kütüphanesi'nde kâğıt ve ceylan derisi üzerine yazılmış, aralarında Sultan Ahmed el-Mansûr tarafından hediye edil¬miş olanın da bulunduğu çeşitli mushaf¬lar yer alır. Dinî eserlerin yanında tıp, fel¬sefe ve matematik bilimine ait kıymetli eserler mevcuttur. Bunların Önemli bir kısmı Abbasîler döneminde yapılmış tercümelerdir ve bunlar arasında Yuhannâ dönemine ait bir İncil de bulunmaktadır.
Ali b. Yûsuf b. Tâşfîn'in ve diğer bazı hükümdarların saray kütüphaneleri Karaviyyîn'e nakledilmiştir. 685'te (1286) Kastilya kralı olan IV. Sancho ile Merînî Ebû Yûsuf Ya'küb arasında yapılan ant¬laşmadan sonra Fas'a gönderilen on üç deve yükü kitap Karaviyyîn Kütüphanesi'-ne konmuştur. Filâlîler'den Mevlây İsma¬il'in esir alınan her hıristiyanı 100 kitap karşılığında serbest bırakması koleksi¬yonları zenginleştirmiştir. Gerek Filâlîler gerekse Sa'dîler ve onlardan sonra gelen¬ler Karaviyyîn Kütüphanesi'ni geliştirmek için büyük çaba göstermişlerdir. Günü¬müzde Karaviyyîn Kütüphanesi Fas'ın en önemli millî kütüphanelerinden biridir. Muhammed Âbid ei-Fâsî, Karaviyyîn Kü-tüphanesi'nde bulunan yazmaların kata¬logunu neşretmiştir.